Скрыпелі дзверы, некага выводзілі i прыводзілі назад, нехта лемантаваў безупынку за сцяной. Усё гэта дзіўна спляталася ў адно з тым пякучым агнём, які ірваў, тузаў яе цела. Пад раніцу яна знебылася на гадзіну ў неспакойным хваравітым сне, аб нечым усё трызніла i стагнала.
Калі яна вярнулася да прытомнасці, ёй пачало пакрыху зноў прыгадвацца ўсё, што адбылося ўчора...
— Алена!— пачуўся побач голас.
Якую гэта Алену клічуць? Ніна павярнула на гэты голас вочы i ўбачыла поблізу сябе дзяўчыну, якая, аказваецца, гаварыла да яе. Твар дзяўчывы быў знаёмы.
«Дзе мы бачыліся?» — падумала Ніна, намагаючыся ўспомніць.
— Я ж Клава. Сняжко Клава,— падказала ёй дзяўчына.
Ах, Клава!.. Нібы ў тумане прыгадаліся Ніне пакойчык, бэз за акном, прыгадалася, як яны ўдзвюх сядзелі ў гэтым пакойчыку i гаварылі. Тады Сяргей, Клавін брат, хадзіў рыхтаваць карту...
Ніна паспрабавала падняцца.
— Ты ляжы ціха,— параіла Клава. I, нахіліўшыся да Ніны, з пяшчотай i спачуваннем прамовіла: — Ты ў сне стагнала i гаварыла нешта. Моцна цябе яны... Але ты, Аленка, не паддавайся. Галоўнае, не прыслухоўвайся да болю. Баліць табе, а ты старайся сабе думаць, што не вельмі, што трываць можна. Не паддавайся, адным словам, сабе... Мяне ўжо чатыры разы вадзілі, пячонкі адбілі, мусіць, а я нічога. Не даюся сабе!.. Тут на мяне дзівяцца, лёгкі ў цябе характар, кажуць. Нібы мне не так, як усім, баліць. Проста я стараюся адагнаць боль. Ты разумееш?
Ніна кіўнула. Ей было прыемна слухаць гэты лагодны таварыскі голас.
Ад Клавіных слоў неяк сцішваўся боль.
— Ты, напэўна, першы раз?.. Калі цябе ўкінулі сюды? Учора? А я пяць дзён ужо. Тут гэта здаецца цэлым годам... Я ўжо тут наглядзелася ўсяго, не дай бог. На месяц, дапраўды, расказваць. Ты ведаеш, што я табе скажу,— перайшла яна на шэпт,— ты будзь асцярожная. Да нас сюды падсылаюць шпікаў, падслухваць. Яны сядзяць, як i мы. Ix нават б'юць часам для выгляду, каб ашукаць нас. I часам як бы на допыт водзяць, падкармліваць, як сабак...
Яна заўважыла на твары Ніны цень болю, загаварыла клапатліва:
— Табе нязручна ляжаць. Дай я памагу табе.
Клава дапамагла Ніне павярнуцца, потым, дзіўна падмячаючы смешнае, пачала расказваць аб апошніх падзеях у камеры, аб вестках, якія прыносілі людзі з горада.
— А дзе Сяргей?.. Таксама схапілі?..— перапыніла яе Ніна.
— Выратаваўся, здаецца.
Адолеўшы смутак, што набег на твар, Клава пачала расказваць, як жыла раней, вясёлыя i смешныя гісторыі. Яна, мусіць, хацела, каб Ніна, слухаючы гэтыя ўспаміны, забылася на свой боль.
Прыгадала, як настаўнік у школе скардзіўся, што яна няўважліва слухае яго, круціцца ўвесь час на парце, i ставіў звычайна тройкі па паводзінах. За гэтыя тройкі бацька i маці папракалі яе, прасілі выбачэння ў настаўніка, але пачыналася новая чвэрць, i ўсё ішло па-ранейшаму. Не любіла Клава доўга сядзець над кніжкамі, «сушыць галаву», зімой ледзь не ўвесь свой вольны час коўзалася на лыжах, летам ездзіла да сваякоў у вёску, купалася, загарала, хадзіла з вясковымі хлопцамі грабсці сена, збіраць ягады...
Ніна моўчкі, заплюшчыўшы вочы, слухала. Часам ёй здавалася, што голас даходзіць аднекуль здалёк. Тое, што яна чула, перарывалася яе ўласнымі думкамі i ўспамінамі. Малюнкі паўставалі перад ёй нейкія нязвязныя i блытаныя... То бачыла чорнае галлё бярозы на лагодным блакіце неба, згадвала ўсё, што думала тады пад тым дрэвам, то нібы прыходзілі ўніверсітэцкія сябры, то між ix раптам выплывала постаць эсэсаўца ў акулярах, які казаў ёй: «Ты гэта павінна ведаць!.. Ты хлусіш!»... Яна расплюшчвала вочы, каб адагнаць трызненне...
Пад ціхую, лагодную Клавіну гаворку Ніна задрамала.
Калі яна прачнулася ад віску дзвярэй, на парозе стаялі два эсэсаўцы. Адзін з ix, які трымаў паперку, павольна, мутнымі, п'янымі вачыма акінуў усіх, хто тут быў, i людзі адразу прыціхлі. Усе пазіралі на яго i на маленькі блакноцік, што быў у руцэ з бліскучым пярсцёнкам. Па той трывожнасці, якая запанавала, Ніна здагадалася, чаго ён прышоў i куды павядуць тых, каго ён выкліча.
Каго ж? Ніна прыўзнялася на локці.
Можа i мяне.
Яна азірнулася на Клаву, тая таксама насцярожана чакала.
— Івашына!— рэзка, як стрэл, прагучаў урывісты вокліч.
Усе вочы павярнуліся да прыгожай чарнявай жанчыны з растрапанымі валасамі, якая маўкліва паднялася. Ідучы да дзвярэй, недарэчна папраўляючы хустку, яна раптам спаткнулася на роўнай падлозе.
— Бывайце, людзі... таварышы!— сказала жанчына, прыпыніўшыся каля дзвярэй i азірнуўшыся.
Адзін эсэсавец штурхнуў яе ў калідор...
За ёй выклікалі яшчэ пяць чалавек...
Калі дзверы зачыніліся, у камеры нейкі час панавала цішыня. Потым нехта крыкнуў з пагрозаю:
— Душагубы! Дачакаецеся i вы, праклятыя!..
Хоць іншага Ніна i не чакала ад гітлераўцаў, хоць у думках рыхтавалася да ўсяго, падзея гэтая яе вельмі ўразіла.
Праз некалькі хвілін шасцярых не стане...
Небяспека смерці абудзіла ў Ніны прагнае жаданне жыць. Жыць, жыць!..
Ёй было знаёмае гэтае пачуццё, якое Ніна не раз ужо зведвала ў баі. Але тады было інакш. Там яе жыццё залежала ад яе, ад таго, як яна паводзіла сябе, а тут — ёй быццам рукі скруцілі.
У баі небяспека нярэдка забывалася, яе засланялі розныя клопаты. Тут жа не было чаго рабіць, заставалася адно — чакаць. Зносіць нечалавечы здзек i чакаць.
Яна ўспомніла Людку, прыгадала да самай дробнай дробязі апошнюю сустрэчу з ёй. Ніна тады вельмі спяшалася, цалавала дачку прагна i паспешліва. Ёй так цяжка было адрывацца. Хто тады мог ведаць, што пабачыць дачку зноў, можа, не давядзецца.
A колькі дзён, гадзін чакала яна Аляксея! Няўжо ж i не дачакаецца?..
— Ты не думай,— спагадліва сказала Клава.— Не гаруй: чаму быць, таго не мінаваць. Яшчэ i невядома, як яно ўсё пойдзе. Хочаш, я табе раскажу што-небудзь?
5...
Уранку Клаву выклікалі на допыт. Ніна засталася адна са сваімі думкамі. Цяпер яна адчула, як не хапае ёй Клавы.
Яна з трывогаю i нецярплівасцю чакала Клаву i кожны раз, калі адчыняліся скрыпучыя дзверы, з надзеяй пазірала на ix.
То адна, то другая вярталіся з допыту спакутаваныя, змардаваныя жанчыны, але Клавы не было.
Удзень некалькі чалавек пагналі на работу, разгружаць на складах машыны.
Яны вярнуліся пад вечар. Калі дзверы зачыніліся, усе, хто быў у камеры, сталі распытваць: «Што там, на волі?»
Але тыя, што вярнуліся, спачатку нічога цікавага не гаварылі, асцерагаючыся шпікоў i даносчыкаў. Усё важнае звычайна расказвалі толькі ў маленькім гуртку, надзейным сябрам. Агледзеўшыся ў адной такой купцы, у якую прынялі i Ніну, жанчына, апранутая ў старэнькі пярэсты дамашні халат, як найвялікшую тайну, адкрыла, што чула сваімі вушамі ад знаёмага шафёра, хлопца з Камароўкі, быццам сёння павінны прыляцець нашы.
— Так пра гэта i скажуць!— адгукнуўся нехта недаверліва.— Адкуль ён ведае?
— Значыцца, ведае! А адкуль,— пра тое ідзі, спытайся ў яго! Цяпер многія шмат чаго ведаюць, ды толькi язык за зубамі трымаюць.
— Каб не ведаў, не казаў бы!— пачуліся галасы.
I, здаецца, ніхто больш не сумняваўся ў словах жанчыны, хоць i ўсім было вядома, на чым яны грунтуюцца,— кожнаму хацелася верыць!
Другая расказала, што бачыла на Таварнай багата спаленых вагонаў, мусіць, ад таго налёту, што быў чатыры дні назад.
— А пра... наступленне нічога не чуваць?— прашаптаў раптам з бліжніх нар узрушаны голас, i ўсе адразу прыціхлі.
— Нічога...
З «работы» адна з жанчын прынесла ў камеру сыры бурак, некалькі бульбін i галовак часнаку. Як ёй удалося гэта — невядома, бо пры ўваходзе ў турму кожнага, хто хадзіў працаваць, старанна абшуквалі i за ўсякую схаваную рэч няшчадна білі.
«Трафеі», як назвалі жартам здабытак, падзялілі. Дзяліла жанчына ў пярэстым халаце, якая гаварыла, што сёння прыляцяць самалёты. Яна абмінула дзвюх жанчын, якія нядаўна прышлі з волі i выглядалі добра,— як яна сказала жартам,— «аб'еліся там». Кавалачак сырога бурака перадалі i Ніне, хоць яна i была з «новых».
