Займалася зара.

Раздзел VI

1...

Партызаны хутка збіраліся ў дарогу. Бралі толькі зброю i прыпасы для падрыву — толавыя шашкі, шарыкі, шнуры, дэтанатары. Камандзіры сачылі за тым, каб не бралі нічога лішняга: камбрыг папярэдзіў, што ісці прыдзецца хутка, бо трэба дасягнуць патрэбны раён у адзін пераход.

Участак чыгункі, дзе брыгада Ермакова павінна была даваць «канцэрт», знаходзіўся даволі далёка ад партызанскага лагера. Трэба было прайсці больш за шэсцьдзесят кіламетраў.

Мясціны, куды выпраўляліся ермакоўцы, кішэлі гітлераўцамі i паліцаямі. Як паведаміла разведка, якую выслаў Ермакоў загадзя, у вёсках навокал былі гарнізоны, пры чыгунцы амаль скрозь стаялі дзоты, цягнулася калючая агарожа, a ў пасёлку, кіламетраў праз восем, размяшчалася пабітая на фронце артылерыйская часць з шасцю гарматамі.

Апошняя акалічнасць, трэба сказаць, вельмі зацікавіла Ермакова. Ён, пачуўшы пра гарматы, загарэўся: ударыць знянацку, ушчэнт распатроніць i захапіць артылерыю! Ермакова так апанавала гэта спакуса, што ён намерыўся ўжо мацнейшую групу паслаць граміць гарнізон, выдзеліўшы для «працы на дарозе» адзін атрад i некалькі рот. Ермакоў ужо адчуваў славу, якая загрыміць, калі ён разаб'е гарнізон.

Але Туравец, якому Ермакоў сказаў свае думкі, адразу запярэчыў:

— Нашто табе здалося гэта, Коля? Слава? Шум?.. — Ён усміхнуўся. — «Сочтёмся славою, — вець мы свои», як казаў паэт...

Гэты мяккі, жартаўлівы тон пакарыў ганарлівага камбрыга, — Туравец знарок падступаў так, ведаючы, што лагодную размову Ермакоў любіць i, хоць i лічыць яго, Тураўца, хітруном, хутчэй паддасца там, дзе б з-за гонару ўпарціўся б пры іншым тоне гаворкі.

Ермакоў адступіўся ад свайго намеру. Ён, хоць i быў упарты i самалюбівы, умеў, аднак, падначаліць свае жаданні развагам.

— Вось за гэта ты малайчына, Коля.

Дамовіліся выконваць асноўную задачу, а супроць гарнізона вырашылі выставіць толькі заслон, каб прыкрыць сябе з гэтага боку.

Выправіліся перад вечарам. Байцы i камандзіры, прызвычаеныя да доўгіх паходаў, ішлі хутка. Нягледзячы на тое, што давялося несці на плячах тол i боепрыпасы, адстаючых не было.

Туравец ішоў з атрадам імя Кутузава. Ступаючы поруч з партызанамі, ён слухаў павольную гаворку. Туравец любіў гэтыя бясконцыя дарожныя размовы. Чаго толькі ні пачуеш тут — i ўспамін, i клопат, i вясёлую гісторыю, i казку, а нярэдка i чыю-небудзь запаветную думу.

Вось адзін пажылы расказвае, як яго, калі ён яшчэ хлопцам касіў сена, укусіла гадзюка, i што ён, напэўна, памёр бы, каб не бабуля — знахарка.

— Дала яна мне нейкае зелле, густое i горкае-горкае — такое, што я, як выпіў яго, спаў цэлых паўтара сутак, нібы мёртвы. I з таго часу, паверыш, пайшоў я на папраўку. Пухліна спала, палягчэла мне адразу...

Паслухаўшы гэтую гісторыю, парадаваўшыся за апавядальніка, паспачуваўшы яму, Туравец апынуўся каля двух хлопцаў — з кулямётам, якія разважалі пра аперацыю. Адзін з ix быў настроен вельмі ваяўніча, праз меру ваяўніча.

— Ну, усё-ткі бой ёсць бой. Усё можа быць... — умяшаўся ў гаворку Туравец. Ён памаўчаў. — Вось аднойчы ішоў хлопец полем. Раніцай справа была. Хораша — сонца, лён цвіце, a ў тым лёне дзяўчына такая красуня, што ад яе ўсё здаецца яшчэ прыгажэйшым... Ну хлопец i растаў, i кажа: які дзень харошы, які лён, а якая слаўная дзяўчына! Ах, ах!..

Хлопцы слухалі зацікаўлена, чакаючы, што ж будзе далей. Туравец не спяшаўся.

— Так. А тут гэтую гаворку i пачуў стары — ішоў насустрач. Стаў ён ды i кажа: хвалі, хлопча, лён восенню, дзень к вечару, ну a дзяўчыну — замужам.

— Лоўка! — засмяяўся адзін з хлопцаў. — Дзень к вечару, a дзяўчыну замужам!..

— Што такое расказалі, таварыш камісар? — пачуўся цікаўны голас збоку. У брыгадзе ведалі, што Туравец майстар на смешныя гісторыі.

Камісар часта ўмешваўся ў гаворку. То з якой-небудзь жыццёвай гісторыяй, то з паляўнічай прыгодай, а то i з такім анекдотам, пачынаючы які, трэба было папярэдне даведацца, ці няма паблізу жанчын. Запас розных гісторый у яго быў невычэрпны, i гаварыў пра ix ён ахвотна, дзе прыдзецца, у дарозе, на прывале, проста да слова. Ён адчуваў, што гэтыя гутаркі часта збліжалі яго з людзьмі, адкрывалі скрытныя душы, дапамагалі ў справе.

У гаворцы дарога праходзіць непрыкметна. Камісар i не заўважыў, як ціха, крадучыся, падступіў змрок. Вось ужо ў цемры спарахнелымі светлячкамі значацца ў руках цыгаркі. Раптам цемра расступілася, хаваючыся за кусты, у галлё дрэваў. На небе ўсплыў месяц. Каля яго заблішчалі некалькі празрыстых, пранізаных роўным ціхім святлом хмарак. Яны, падплыўшы паволі да месяца, зіхцелі, як серабрыстыя мярэжы.

Мінуўшы зону, вёскі пачалі абыходзіць. Ішлі пераважна па ўдзірванелых палявых дарогах, каб наблізіцца непрыкметна. Там i тут абапал калоны шчацініліся палоскі збажыны.

— Хлеб добры будзе, — загаварыў задаволена нехта, — хоць i пазнавата сеялі, але павінна ўрадзіць...

Туравец азірнуўся на голас i ўбачыў спакойную, у мернай хадзе, постаць пажылога аўтаматчыка. А той гаварыў далей, як бы разважаючы з сабой:

— Дожджык яму вельмі ў час быў. Як на дражджах, — проста на вока відаць, як гоніць яго з зямлі. Будзем з пірагамі сустракаць!

— Гэта яшчэ пабачым. Я думаю, што пірагі твае не спякуцца да таго часу, а хутчэй — i ў печ не пападуць. — Камісар пачуў іранічны басок.

— То-очна, — весела падхапіў Ляхора, засмяяўшыся.

2...

Пасля поўначы месяц схаваўся. Неба зацягнулі хмары. Туравец быў задаволены, што наступіла цемра, у ёй, можа, лягчэй удаеца падысці да чыгункі непрыкметна.

На досвітку пайшоў спорны дождж, дарога стала слізкай, каляіны i лагчынкі напоўніліся вадой. Партызаны лаяліся, калі траплялі ў лужыны або наступалі адзін другому на ногі.

Дождж, не перастаючы, сеяўся i на світанні. Раніца была непрыветная i хмурная.

Спыніліся на паляне ў лесе. Байцы прамоклі да ніткі, але кастроў разводзіць Ермакоў не дазволіў, каб не дэмаскіраваць брыгаду. Усім загадалі захоўваць цішыню i не адыходзіць ад месца днёўкі. Дрозд паставіў дазоры з боку вёскі, якія сачылі за наваколлем i ахоўвалі атрады.

На нейкую гадзіну дождж быў перастаў, а потым зноў пачало ліць. З мокрага галля на людзей то падала кроплямі, то сцякала струменнямі вада. Але амаль ніхто не прачынаўся. Скурчыўшыся, прыгнуўшы галовы да грудзей, каб сагравацца сваім дыханнем, людзі спалі.

Туравец, прылёгшы каля дубка, таксама задрамаў. Калі ён абудзіўся, то адчуў, што правы бок, на якім ён ляжаў, прамок, цела пачало дубянець ад холаду.

Прыкрыўшыся ад дажджу плашч-палаткаю, ён закурыў i зацягнуўся горкім дымам, ад якога ў сярэдзіне як бы пацяплела. Стараючыся не наступіць на сонных, выбраўся з лагера i накіраваўся да пастоў, што стаялі з боку сяла.

— Ну, што нагледзелі? — запытаў камісар у дазорнага Ляхоры, які сядзеў каля куста на ўскраі лесу. У набраклай пярэстай плашч-палатцы партызан быў падобны да вялікай нахохленай птушкі.

— Пакуль нічога, таварыш камісар. Спакойна.— Ляхора з сумам паглядзеў на цыгарку. Туравец, улавіўшы позірк, зацягнуўся i аддаў яму «бычка».

Камісар паглядзеў у поле, на вёску, што цягнулася праз кіламетр нізкаю панурых шызых хат з гонтавымі i саламянымі стрэхамі. З поля ў вёску паўзла фурманка з селянінам.

Злева наводдаль быў невялікі поплаў. Там хлапчук пасвіў некалькі кароў. Ён бег за каровай, якая адбілася ад гурту, i размахваў пугаю. Ад гэтага малюнка на Тураўца нібы дыхнула маленствам. Калісьці вось так хадзіў з пугай i ён, чорнагаловы, цыганаваты пастух, сірата Нічыпар. У камісара зацеплілася бацькоўская пяшчота, захацелася падысці бліжэй да хлопчыка, пагаварыць i ўсцешыць чым-небудзь. «Вось i ім цяпер, замест школы, даводзіцца ганяць каровы».

— У вас, у Чэхіі, менш дажджоў?— зірнуў Туравец на Ляхору.

— У нас вялікія дажджы, таварыш камісар, бываюць. Асабліва ў гарах, там, калі пройдзе лівень, маленькі ручай становіцца як рака. Раве, бы звер, i ўсё зрывае, што пападзецца на шляху. Дубы выварачвае i нясе, як... як трэскі!