— Не... Маці таксама з намі. Яна — на Суражскім рынку.
— Гандлюе?
— Прадае таркі, карцы.
— Ix робщь Сяргей? — здагадалася Ніна.
— Сяргей... Пасля працы ці ў выходны дзень. Ён у гаражы «Ост» працуе.
— А вы не працуеце?
— Не, прыходзіцца таксама... Нічога не зробіш! Я ў сталоўцы — каля гаража...
— Памагаеце, значыцца?
— Памагаю, дзе магу.... — Клава раптам гарэзна ўсміхнулася.
Яны непрыкметна разгаварыліся.
Клава цікава апавядала пра розныя выпадкі з гарадскога жыцця.
Слухаючы яе, Ніна ўстала, падышла да нізкага, цемнаватага акна, пачала над зборчатай фіранкай паглядаць на вуліду. З акна быў відаць толькі невялікі куток вулічкі, усяго чатыры старыя прыземістыя хаты...
Ці не ўбачыць яна Сяргея, — Ніна, прытуліўшыся шчакой да памытага нядаўна вушака, паглядзела на дальні край вуліцы. Сяргей нешта не паяўляўся.
Раптам з-за рога вынырнула легкавая машына з закрытым шклом, падскокваючы на няроўнай дарозе.
— «Чорны воран», здаецца, прыляцеў...
— Дзе? — адразу паднялася Клава i падбегла да акна. Машына за акном параўнялася ўжо з веснічкамі i, калыхнуўшыся з боку на бок на ямцы, паімчала далей. За шклом прамільгнула даўганосая, каршаковая галава ў фуражцы з высокім верхам.
— Не да нас...
— Некага схопяць.
Яны некалькі хвілін стаялі моўчкі.
Яна цяпер можа i не паспець выйсці з горада, бо хутка прыдзе час, калі забараняецца хадзіць. Пачынала непакоіцца i Клава. Ніна прайшлася па пакойчыку, зноў спынілася каля акна і, пазіраючы на вуліцу, запыталася:
— Строга цяпер з начоўкай?
— Строга.
— Што — аблавы часта?
— Часта...
Ніна не стала пытацца, што будзе з тым, у каго знойдуць чалавека ў забаронены час. Яна ведала: турма, а можа, i расстрэл.
— А вы не трывожцеся, — паспрабавала супакоіць яе Клава. — Сяргей прыдзе, усё ўладуе...
Ніна адышла ад акна i села на канапу. Раптам падступіла да сэрца туга: пабачыць бы, абняць бы дачушку!
Блізка-блізка дачушка, а спаткацца нельга. Здаецца, толькі ўбачыць, хоць бы на момант, хоць бы здалёк зірнуць!
Расказаць можа Клаве пра сваю тугу, паскардзіцца проста, па-жаночаму? Не, штосьці стрымлівала Ніну.
— У вас, Клава, дзяцей няма?
— Ой, што вы! Няма, — адказала тая. — Я незамужняя.
«Яна нічога не зразумее, каб i расказаць», — супакоіла сябе Ніна.
Яна ўбачыла твар Люды, успомніла, з якім трывожным замілаваннем калісьці глядзела на дачку: толькі б усё было добра! Згадалася, як уладжвалася на працу, каб не выклікаць лішне падазрэння, як там, у канторцы аптэкі, ледзь не ўвесь дзень думала пра Люду: дома было неепакойна, кожны дзень каго-небудзь на вуліцы хапалі. Тады яна часта заносіла Люду да Залескіх...
Люда хутка падрастала. Яшчэ не мінула ёй года, як яна ўжо стаяла сама, а праз некалькі месяцаў, трымаючыся за маміну руку, магла прайсці праз увесь пакой.
Люда тады пачынала вымаўляць слова «тата» — першае слова, якому яе навучыла маці.
Ніна ўспомніла: слухаючы тое смешнае, мілае лапатанне дачушкі, заўсёды старалася ўявіць, як бы яго слухаў Аляксей.
Вечарэла.
На хвіліну недзе з-за хмар выглянула сонца, i ўсё за акном заяснела. Весела заблішчалі лісты на бэзавых кустах, запалала шыба ў хаце насупраць. Але неўзабаве зноў пацямнела, — пасля сонца прыцемак здаваўся гусцейшым.
А Сяргей не вяртаўся.
5...
Ніна пачула яго спакойныя непаспешлівыя крокі яшчэ, калі ён увайшоў на двор.
Ніна нецярпліва ўскочыла: нарэшце! Ён прыкрыў дзверы і, адкінуўшы звычайным рухам пасму валасоў, сказаў:
— Зачакаліся, мабыць? Прыпазніліся крыху мы...
Сяргей выняў з-пад сацінавай падкладкі сваёй кароценькай курткі тоненькі скрутак:
— Доўга размалёўваць карціну гэту прышлося, стараліся, каб не прапусціць нічога. Затое цяпер усё ўпісалі, нават недабудаваныя доты. Чыста зрабілі, адным словам...
Ён працягнуў скрутачак Ніне. Тая адразу зняла жакетку, распарола асцярожна знізу «плячо» i схавала паперку. Калі Ніна стала зашываць, ён прамовіў спакойна:
— А што прыпазніліся крыху, — не такая вялікая бяда. Вядома, з горада выйсці ўжо не паспець, — позна. Але мы можам пераправіць вас уночы. Так што не трывожцеся, усё будзе як след.
Ніна i сапраўды была спакойная i ўпэўненая, хоць i ведала добра, што хадзіць уночы вельмі небяспечна. Ёй успомнілася, што перад тым, як яна пазалетась ішла з хворым прафесарам, адна група наскочыла на засаду. Траіх дзяўчат схапілі i закатавалі ў гестапа.
Ніна аддала Клаве ўсе крупы, што несла з сабой.
Тая, не адмаўляючыся, узяла.
Да поўначы яна хавалася ў адной кватэры на ўскраіне горада. У дарогу дадому яе выправілі толькі позняй ноччу. Перад ёю наперад вышаў хлопец праважаты. Затрымаўшы Ніну ў сенцах, ён крыху пастаяў моўчкі на ганку, прыслухоўваючыся. Цемра была такая густая, што яго постаць у прарэзе дзвярэй ледзь віднелася нават зблізку.
Недзе надрыўна i цягуча, як сірэна, гулі машыны.
— Пайшлі, — ціха прамовіў хлопец.
Ён сышоў з ганка, рушыў на двор, i следам за ім, мякка ступаючы, падалася Ніна.
Яны доўга прабіраліея па нейкіх руінах, то ўздзіраючыся на горы камення, то спатыкаючыся, то правальваючыся ў нябачныя ямы, потым нячутна пераступілі вулачку і, нарэшце папаўзлі ў сырой, гразкай канаве. Хлопец, відаць, хадзіў тут часта, бо ў цемры вёў, як днём.
Каля дарогі абое некалькі хвілін ляжалі.
Прайшлі, перагаворваючыся, патрулі. Ix боты пратупалі зусім блізка ад Ніны. Адзін вадзіў кішанёвым ліхтарыкам наперад i ў бакі.
Мёртва-жоўтая пляма, якая рэзала цемру, слізганула па мокрай бліскотнай траве зусім недалёка ад Ніны.
Ніна, уціснуўшыся ў адхон канавы, затаіла дыханне. Зараз нож святла знойдзе яе, увап'ецца ў плечы, у галаву. Не, нож адбег далей. Неўзабаве ён зноў наблізіўся, пераскочыў цераз бліскучы слупок. Варта яму толькі збочыць крыху больш... не, зноў адступіўся...
Цяпер ён ужо з кожнай хвілінай усё аддаляўся.
— A блізка ж быў, — здзіўлена шапнуў поблізу хлопец. — Каб крыху...
— Блізка.
Яна аддыхвалася, нібы пасля бегу.
— Папаўзем... Тут абы на той бок дарогі...
— Паўзі!.. — Ніна стала выбірацца на дарогу.
Далей яны ішлі полем. Збоку лёгкімі парывамі налятаў вільготны вецер. Яны былі за горадам, але хлопец вёў далей.
Ніна азірнулася: горада не было відаць, не блішчаў ні адзін агеньчык, — Мінск нібы патануў у цемры.
Недзе там, у цемры, спалі яе дачка i маці...
Калі яны былі ўжо даволі далёка ад горада, пачало світаць. Поблізу ад ix бегла каляіністая палявая дарога. Ісці на дарогу было яшчэ рана, бо можна было натрапіць на патрулёў.
На ўзлеску, прысеўшы на росную траву, спыніліся.
— Не прышлося, добры, паспаць,— сказала са спачуваннем Ніна.
— А мы, можна сказаць, i не спім ніколі. Толькі так, дрэмлем.
— Калі i свабодны, спакою няма?
— Цяпер такі час настаў, што ўсё трывожышся, прыслухоўваешся...
— Часта ўночы ходзіш?..
— Часта... — Ён ускінуў галавой. — Што праўда, то праўда, можна сказаць, не спім. Затое i фрыцам не даем спаць!..
Ніна толькі цяпер убачыла яго добра: хлапцу было не больш чатырнаццаці гадоў. Ён быў хударлявы, змардаваны, з упалымі вузкімі грудзьмі, вузенькія чорныя вочы глядзелі спакойна i не па гадах сур’ёзна. Калені залатаных штаноў i локці былі залеплены граззю. Стомлена сутулячыся, ён выціраў гразь жмутком травы.
— Не пускаюць мяне да вас. Кажуць, тут патрэбны людзі. А то б я ўжо даўно махнуў бы ў лес...
Ён пасядзеў з паўгадзіны, ледзь было не задрамаў, але схамянуўся — з намаганнем падняўся i падаў руку.
— Скажыце, — ён задумаўся: што ж папрасіць сказаць? — ну, значыцца, што мы не спім... не сядзім так сабе!
Ён знік, растаў у ранішнім прыцемку.
Ніна засталася ў ельнічку, каб пачакаць, пакуль уднее.
Справа ад мясціны, дзе быў Мінск, што хаваўся цяпер за ўзгоркамі, спакваля святлела, ружавела неба. У вышыні, што была яшчэ цьмяна-шэрай, раптам зачырванелі весела лёгкія нерухомыя воблакі.
