Цяпер можна было бачыць знаёмыя твары. Яны за адну ноч змарнелі i пашарэлі. Людзі ішлі маўклііва, толькі дзе-ні-дзе чўлася павольная i ціхая размова. Зрэдку даходзіў смех.

Ніна пазнала непадалёк голас Шашуры. Падрыўнік ішоў уразвалку і, гарэзна пасміхваючыся, нешта заўзята расказваў суседу. «Чаму ён апынуўся не ў сваім атрадзе?» Здавалася, ён забыўся пра ўсё, што перажыў нядаўна. Але некаторыя яшчэ не маглі супакоіцца пасля нядаўняй трывогі. Ніна заўважыла доўгага прыгорбленага хлопца ў даматканай паддзёўцы, лепш сказаць, не хлопца, а яго вочы, шырокія, cпaлоханыя, насцярожаныя. Ён неспакойна азіраўся.

Разам з тым, як навокал яснела, у многіх людзей святлелі i ажыўляліся твары. Пажвавела гаворка, пачуўся нечы звонкі бесклапотны смех. Пажылы барадаты мужчына ўзяў ад Ніны Гальку сабе на рукі, — ён прагна, з захапленнем паглядаў навокал, радуючыся, што бачыць, як i раней, гэтае хараство.

Людзі ўсё мацней пачыналі адчуваць шчасце таго, што вырваліся ад смерці, жывуць. Як i другіх партызан, гэтае шчасце напаўняла Ніну: «Жыву! Зноў бачу гэты цудоўны свет навокал! Бачу сваіх людзей, чую ix галасы!»

— Гэта штаб прыслаў самалёт. Штаб не інакш, — пачула поблізу Ніна.

— Штаб... Там жа ведаюць, у якім мы становішчы...

Адно кепска — невядома, што чакае ix днём. Гітлераўцы могуць перарэзаць шлях i зноў акружыць або навязаць няроўны бой. Таму трэба быць гатовымі да ўсяго. Пакуль яшчэ рана супакойвацца...

На ўскрайку лесу пачалі спыняцца. Нехта сказаў: «Прывал»,— i хоць большасці людзей невядома было, хто сказаў гэта, усе падпарадкоўваліся. Скідалі ўюкі i мяшкі, што намулялі плечы, валіліся на шызую i мокрую ад расы траву. Многія адразу ж засыналі.

— Вось мы зараз i пасядзім!— сказала Ніна знясіленай Гальцы, апускаючыся поруч з ёй...

5...

Туравец убачыў камбрыга i Габдуліна пад дубам, дзе размясціўся штаб,— Ермакоў гаварыў з камандзірам брыгаднай разведкі. Ён прывітаўся з Тураўцом i, засунуўшы карту, якую трымаў у руцэ, у палявую пухлую сумку, сказаў разведчыку:

— Значыць, першае данясенне я ад цябе чакаю праз трыццаць хвілін. Я яшчэ буду тут. Ідзі, спяшайся!

Ён павярнуўся да Тураўца.

— Ну, камісар, як наша аперацыя? Здорава ірванулі. Напорысты народ у нас, а? Месца, трэба прызнацца, выбралі ўдала, у самую слабінку дзеўбанулі. Без гэтага было б крута.— Ён нібы хваліўся сваёй прадбачлівасцю.

Перагаварыўшы з ім пра далейшае, Туравец стаў шукаць шпіталь. Ён не ведаў, ці вышла разам з усімі Марыя Андрэеўна, i, калі ўбачыў між дрэў павозкі шпіталя, мімаволі паскорыў хаду. Яшчэ зводдалек углядаўся туды, каб хутчэй знайсці знаёмую постаць. Але Марыі Андрэеўны не было відаць.

Яна сядзела, прытуліўшыся да шурпатага камля дрэва, і, бяссільна звесіўшы на грудзі галаву, спала. Над каўняром старой шарсцяной жакеткі віднелася кволая белая шыя, якая хавалася ў вітках ніжніх пушыстых валасоў. Вышэй валасы былі схаваны пад хусткаю. Яна сядзела ў такой паставе, што здавалася, нібы яна не спіць, а проста вельмі задумалася над нечым. Блізка ад яе ляжалі на плашч-палатцы два параненыя партызаны. Убачыўшы Тураўца, адзін з ix сказаў:

— Не будзіце. Толькі што заснула. Прысела перадыхнуць i заснула. Вельмі натамілася, значыць.

Туравец i без гэтага не стаў бы будзіць. Няхай спачне, хутка зноў шлях далёкі. Яму досыць аднаго,— ведаць, што яна жыве, што яна па-ранейшаму з імі, з ім...

«Спі, Маша, cпi, шчасце мае! Хай будзе сон твой слакойны...»

Вакол зусім уднела. Між ствалоў дрэваў на траву, на постаці сонных людзей весела пырснуў прамяністы сонечны дождж.

Туравец абыходзіў лагер. Усюды было многа параненых. Кінулася ў вочы, як парадзелі за ноч падраздзяленні.

Між людзей, якія спалі, Туравец убачыў Дразда. Той насустрач камісару падняў маркотныя сухія вочы. Яны спачатку нібы не пазнавалі камісара, у ix таілася нешта прыхаванае.

— Як ты?—Туравец акінуў позіркам постаці, што ляжалі каля яго.

— Як?.. Прарваліся,— адказаў Дрозд глуха i неахвотна. Памаўчаў, потым раптам устрапянуўся, кінуў горача.

— Крыўца забілі... Я сам яго наперад... у самую небяспеку паслаў! Я, яго друг... Таму што ён камуніст... што спадзяваўся, верыў яму. Траіх яшчэ, акрамя Крыўца... Эх, ты ведаеш, камісар, што гэта за чалавек, Крывец? Не ведаеш? Ты з ім знаёмы так, як з многімі другімі. А я ведаю яго, як сябе, а можа, нават больш за сябе. Бывае ж так, што другіх разумееш лепш, чым сябе. Мы з ім, з Васілём Крыўцом, лічы, з пялёнак увесь час разам, ён мне брата роднага радней... Без яго мне ўсё навокал здаецца апусцелым. I сонца я не бачу, не свеціць яно мне... A ці даўно Шабуню пахавалі...

Туравец нічога не сказаў. Вестка пра смерць Крыўца ўразіла i яго. Яму прыгадалася, як пазаўчора той слухаў першамайскі агляд, як сказаў, калі Туравец пакідаў акопчык: «Куды вы? Застаньцеся з намі».

— Колькі яшчэ людзей добрых забіваць будуць?— прашаптаў ціха, з унутраным болем Дрозд.

Ён памаўчаў i з цвёрдай перакананасцю, строга пазіраючы на камісара, прамовіў:

— Калі гэта мы прыкончым фашызм, фашыстаў... усю гэту погань...

На ўзлессі пачуліся шум, трывожныя воклічы. Камісар адразу азірнуўся:

— Што там здарылася?!

...Ермакоў толькі зняў рубашку, каб памыцца, як да яго падбег усхваляваны партызан.

— Таварыш камбрыг... гітлераўцы!..— крыкнуў ён трывожна.

Ермакоў выпрастаўся.

— Чаго крычыш на ўвееь лес, я не глухі, — прамовіў ён незадаволена. — Дзе яны?

Партызан махнуў рукою: — Там!

— Многа ix?

— Ды чорт ix разбярэ, колькі ix там. Аднак, відаць, нямала... можа, батальён...

Ермакоў, хутка нацягнуўшы гімнасцёрку, загадаў:

— Камандзіра атрада імя Кутузава — да мяне!

Заспаны, плячысты, у вельмі пацёртай скуранцы, камандзір атрада з'явіўся ўміг.

— Падымай людзей зараз жа i займі абарону там, на ўзлессі.

На ўзлессі застракаталі аўтаматы, грукнулі два выбухі гранат. Туды ўжо хутка беглі ланцугом партызаны. Ціхі, санлівы лес адразу ажыў, заварушыўся, захваляваўся.

Былі чуваць воклічы каманды.

— А нам, куды нам?—запытаўся нехта з жанчын.

— Крайко, адвядзі далей y лес,— махнуў на хаду Ермакоў на жанчын, закідваючы за плячо аўтамах.

Камбрыг, падтрымліваючы рукою сумку, пабег туды, дзе чулася страляніна.

«Няўжо гэта пагоня? — мільганула ў галаве.— Колькі ix?»

Пачынаўся новы бой.

ЧАСТКА ДРУГАЯ

Раздзел I

1...

У весну 1944 года на поўдні краіны ішло вялікае наступленне нашых войск.

Яшчэ ў лютым i сакавіку саівецкія палкі разграмілі гітлераўцаў на Паўднёвым Бугу, вызвалілі ўкраінскую зямлю аж да Карпацкіх гор i адагналі варожыя часці за Днестр. У маі захопнікаў выкінулі з Крыма.

У пачатку лета, у чэрвені, пачалося наступленне на поўначы, у выніку якога была вызвалена большая частка Карэла-Фінскай рэспублікі, гарады Выбарг i Петразаводск.

Варожыя войскі на поўдні былі адкінуты далека на захад. Фронт ішоў па Прыкарпацкай Украіне i па дзяржаўнай мяжы, заходзячы часткова ў Румынію.

Цэнтральныя франты пакуль маўчалі. Пярэдні край ворага ў Беларусі глыбокім выступам урэзваўся ў вызваленыя землі. Немцы назвалі выступ «беларускім балконам». Яны надавалі вялікае значэнне гэтаму «балкону», бо ён прыкрываў дальнія подступы да Германіі i быў, як лічылі гітлераўцы, зручным плацдармам для наступлення ў глыб Савецкай краіны, у магчымасць якога нямала хто з ix усё яшчэ спадзяваўся.

На абарону «беларускага балкона» была настаўлена мільённая цэнтральная трупа. Войскі групы «цэнтр» на працягу многіх месяцаў у гэтым раёне няспынна будавалі i ўзмацнялі абарончыя рубяжы. Траншэі i хады зносін цягнуліся ў некалькі радоў усцяж па ўсяму фронту. Для абароны гітлераўцы стараліся скарыстаць таксама шматлікія рэкі, рачулкі i балоты, якіх было вельмі батата каля пярэдняга краю.