Шашура з хлопцамі збегаў па снарады. Артылерыст быў чалавекам нетрапяткім: зарадзіўшы гармату, ён доўга цэліўся, прыпаўшы да панарамы, паварочваючы ствол, круцячы ручкі механізмаў, i толькі тады стрэліў. З першага стрэлу кулямёт сціх.

— Чуў, кум, як яна гаўкае? — задзірыста крыкнуў артылерыст Шашуру. — А ну, падвярні крыху правей... яшчэ крыху...

Да ix падбег сувязны ад Ермакова.

— Давайце аганьку! — перадаваў ён. — Больш шуму! I не стойце на адным месцы, наказаў камбрыг. Манеўруйце— тут стрэліў, там.

— Зробім! Аганёк будзе! Не згасне! — крыкнуў Шашура.

Птлераўцы неўзабаве заўважылі гарматку, сталі асыпаць яе кулямі. Каля яе страшна было падняцца. Шашура гатовы быў кінуць, хай яна згарыць, — столькі з ёй клопату. Але артылерыст не здаваўся. Ён нібы не заўважаў нічога, біў i біў. Было відаць, што пакуль ёсць хоць адзін снарад, гармата не сціхне.

3...

Туравец быў у варотах, прабітых брыгадаю, сачыў за пераходам. У «вароты» ішлі людзі з сямейнага лагера: маткі, дзеці, старыя. Яны былі напалоханы страшэннаю стралянінаю. Усе імкнуліся як мага хутчэй праскочыць праз гэтае пекла. Дзеці ад страху крычалі, але ix крыкі глушыла страляніна. З левага боку аднекуль білі гарматы. Свідруючы паветра, з пранізлівым свістам снарады праносіліся над натоўпам i выбухвалі зусім непадалёк.

Шабуніха старалася не паддавацца страху i стрымлівала неадольнае жаданне бегчы. Яна вяла дзяцей, моцна сціскаючы ix рукі, баючыся больш за ўсё, каб яны, чаго добрага, не згубіліся ў гэтай бурлівай плыні. Яна ішла маўкліва, сціснуўшы губы. Поруч, намагаючыся не адстаць ад Шабуніхі, цягнулася старая жанчына, якая з ёй ішла заўсёды разам. Як i тады, на балоце, яна ўсё шаптала: «Божа мой... божа мой».

У гэтым жа натоўпе была i Ніна... Яна трымала на руцэ дзяўчынку, якая, прыціснуўшыся галоўкаю да яе грудзей, спалохана ўздрыгвала, як птушка, пры кожным недалёкім выбуху.

Раптам два снарады ўлучылі ў натоўп. У цемры са скрыгатам ускінуліся адзін за адным чырвоныя выбліскі. Людзі кінуліся хто куды, адны збочылі, каб абысці гэтае месца, другія падаліся ад страху назад.

Ніну ледзь не збілі з ног.

Сутыкаючыся з агульнаю плынню, яны запынялі pyx, падымалі паніку. Многія з тых, што ішлі следам, павяртаючы назад, не ведалі, што сталася, i тлумачылі кожны па-свойму. Больш чулася: «Немцы перарэзалі!.. Страляюць!..» Другія стаялі разгублена, не разумелі, што робіцца, ці не верылі ў чуткі, трэція, больш настойлівыя, імкнуліся прабіцца наперад. Рух людзей прыпыніўся, стаў бязладным. Нельга было траціць ніводнай хвіліны, a людзі тапталіся на месцы.

Іуравец, як толькі пабачыў замяшанне, кінуўся ў гушчу натоўпу. Трэба было зараз жа патушыць страх у гэтых сотнях ператрывожаных людзей.

— Сто-о-ой!

Яго нямоцны хрыплы голас патануў у шуме, як у навальніцу. Толькі бліжэйшыя пачулі яго. Туравец узняў здаровую руку.

— Сто-ой!!!

Многія з людзей пазналі камісара. Спыніліся, трывожна глядзелі на яго, чакалі. Далей ад Тураўца па-ранейшаму была мітусяніна.

— Куды?! Назад? Там — фашысты. Туды, туды, — махнуў ён рукой. — Там нашы. Туды! Наша ўзяла... Хутчэй! Туды, туды!..

Невядома, ці гэтыя словы, ці сама знаёмая постаць камісара, ці яго рашучы, суровы выгляд падзейнічалі на людзей, але тыя, адчуў ён, паслухаліся.

— Не замінайце другім. Туды!.. Хутчэй! Пакуль не позна... туды!.. Туды-ы! Хутчэй!

Ён кінуў рукой наперад. I людзі падпарадкаваліся. Яны павярнулі i рушылі туды, куды ён паказваў, спачатку нерашуча, потым смялей. Ішлі перш тыя, хто быў бліжэй да камісара. Але да ix далучаліся іншыя, бачачы, што шлях наперад прабіты.

А Туравец стаяў у сярэдзіне, у гушчы людской плыні, сустракаў, падбадзёрваў, загадваў.

— Не спыняйцеся. Смялей, смялей!

Людзі спяшаліся, спатыкаліся, падалі, ускоквалі. Усе, хто мог, ішлі ўподбег, задыхаючыся, выбіваючыся з сілы, не шукаючы сцежак, не заўважаючы ні зямль ні неба, імкнучы туды, куды рушылі пярэднія.

Ішлі жанчыны, дзеці, старыя. Маткі, сёстры, сыны, дзяды i ўнукі. Ix неепакойныя твары асвятляліся белым бляскам ракет i трапяткімі ўсплёскамі недалёкіх выбухаў... Пралескацела некалькі фурманак з партызанамі. Коні ад выбухаў пудліва ўздрыгвалі... Некалькіх параненых вялі пад рукі. Адна жанчына — убачыў Туравец — ледзь валакла ногі. Галава без хусткі была зняможана адкінута назад...

Зноў — маткі, дзеці, старыя, па аднаму i групкамі.

Туравец мімаволі шукаў у цемры між ix постаць Марыі Андрэеўны. Яе не было відаць. Хоць ён i ведаў, што знайсці яе тут амаль немагчыма, трывога яго мацнела па меры таго, як людзі ішлі i ішлі паўз яго.

Чаму яе няма? Дзе яна?

4...

На флангах мацнеў бой. Гітлераўцы спрабавалі атакаваць партызан, але ім прышлося адступіць. Заўважаючы, як мацнее ix агонь з абодвух бакоў, Ермакоў усё больш пераконваўся, што яны рыхтуюцца да новай атакі. Звязвацца з імі надоўга было небяспечна, бо да ix маглі падысці падмацаванні, i камбрыг стараўся закончыць бой хутчэй.

Ледзь толькі людская плынь прайшла праз «вароты», ён стаў адводзіць абодва атрады.

Заўважыўшы адыход, фашысты неадступна пацягнуліся следам, i партызанам увесь час прыходзілася адбівацца. Каб спыніць ворага, Ермакоў загадаў замініраваць шлях за брыгадай. Падрыўнікі з атрада «За Радзіму», спяшаючыся, закапалі некалькі мін i подбегам кінуліся ўслед за сваімі. Не адбеглі яны i дзве сотні крокаў, як ззаду пачуліся раскацістыя выбухі. Гітлераўцы спыніліся, стала спакайней.

Ніна адчувала пад нагамі раллю, ногі мякка грузлі ў пульхную глебу, часта правальваліся ў разоры. «Нарабілі меж!»— незадаволена наракаў нехта поблізу.

Галечка, якую Ніна трымала за руку, часта спатыкалася, але ішла ціха i хутка, стараючыся не адставаць.

Справа Ніна заўважыла невысокі хмызняк. Недзе недалёка з левага боку павінна быць Каржоўка.

Але Ніна не адчувала вялікай радасці, не было i спакою. Весяліцца яшчэ пакуль рана. Яе трывожыла, што да раніцы не ўдасца далека адысці — дзень ужо набліжаўся. Бяда з гэтымі кароткімі майскімі начамі! Яна б цяпер жадала, каб ноч цягнулася яшчэ гадзін дзесяць.

Ніна паглядзела ўгару. У цёмным небе мігцелі рэдкія зоры, што пачыналі ўжо блякнуць i гаснуць. Пажвавеў, зашастаў непаседлівы перадранішні вецер. Яго чыстая, ядраная свежасць халадзіла гарачы твар.

Ніна ўбачыла справа вострыя палоскі святла, што павольна паўзлі адна за другою. Там праходзіла дарога.

— Што гэта? — запыталася Галечка.

— Фашысты сабе падмацаванне падвозяць,— ціха адказала Ніна.

Што ім прынясе дзень? Ледзь узнікла гэтае пытанне, як Ніна стомлена адагнала яго,— думаць аб гэтым не хацелася.

Вось толькі б адысці далей ды перадыхнуць крыху.

Доўга так ішлі. Змрок перад раніцай стаў гусцейшы. У гэтай цемры пераходзілі грузкую канаву ўброд,— людзі, не разуваючыся, не шукаючы сушэйшага месца, адразу ступалі ў ваду. Нямала хто тут звяртаў убок, каб не замінаць ісці заднім, i прагна піў.

Ніне таксама сушыла горла страшэнная прага. Напэўна, ніколі ў жыцці не хацелася так піць. Перабраўшыся на бераг, яна паставіла Гальку на зямлю i адышла крок да сярэдзіны канавы. Прыпадаючы да вады, яна ўбачыла дзве — тры зоркі, што калыхаліся, драбіліся, расплываліся. Вада здалася вельмі чыстай i прыемна халадзіла, — Ніна піла, піла i ўсё не магла задаволіцца. Толькі калі з намаганнем адарвала губы ад вады, адчула, што на зубах штосьці хрупасціць, a ў роце пахне торфам.

Яна напаследак пырснула вады на твар, выцерлася споднім бокам кофтачкі i ступіла на бераг.

Зноў ішлі. Полем, пералескам, лугам, зноў полем. Ніна то вяла дзяўчынку за рукі, то падымала і, выбіваючыся з сілы, амаль зняможаная, несла.

Неба на ўсходзе спачатку пазелянела, потым заружавела. Па меры таго, як яно святлела, цемра змянялася рэдкім лёгкім змрокам, які станавіўся ўсё больш празрыстым. Навакольны свет пачаў прастарнець. Было відаць усё шырэй поле, потым за ім, наводдаль, акрэсліўся тонкай i лёгкай істужкай лес. Правей ад яго, напэўна, быў луг; у тым месцы пласталася шыза-белае воблака туману.