На ўзлессі, на беразе рачулкі, былі таксама гітлераўцы. Адзін з ix, голы да пояса, пырскаў на сябе з вядра халоднай вадою i задаволена крактаў. Цела яго пакрылася дробнымі курынымі пупышкамі. Два немцы непадалёк нешта пражылі на скаварадзе.

Тыталь сказаў да Грэчкі мякчэй:

— Сам лейтэнант Клямт... будзе дапытваць цябе. Не таіся, кажы ўсё чыста, што ведаеш, можа, злітуюцца... Эх, галавешка!

Клямт перастаў плюхацца, i салдат абцёр яго сялянскім вышываным ручніком. Скура Клямта заружавелася.

Прычасаўшы гладзенька, з роўным праборам зямлістыя, падобныя на мочаны лён, валасы, ён без мундзіра падышоў да Грэчкі.

— Партызан?

— Я ўцёк... Я ўцёк ад ix, — спяшаючыся загаварыў Грэчка, не зводзячы з афіцэра вачэй, якія чакалі, малілі. — Я не партызан.

Гукнуўшы перакладчыка, Клямт пачаў распытваць яго пра брыгаду.

Грэчка, таксама хапаючыся, нібы баючыся, што яго спыняць, не дадуць дагаварыць, пачаў расказваць усё, што ведаў. Hi разу ўцякач не падумаў пра людзей, якіх выдаваў. Ix цяпер для яго не існавала, ім кіравала адна прага выратаваць сваё жыццё, i гэта прага засланяла ўсё, што рабілася на свеце. На хвіліну прамільгнула думка, што за такі ўчынак у брыгадзе, калі б ён папаў туды зноў, расстралялі б адразу, але яна знікла, не пакінуўшы ў душы следу.

Ён бачыў перад сабой аднаго Клямта.

Лейтэнант, слухаючы яго, рабіў адзнакі на карце. Скончыўшы допыт, Клямт узяў тэлефонную трубку, выклікаў нейкую «Эльбу» i стаў перадаваць весткі, пачутыя ад Грэчкі.

Як толькі размова з «Эльбаю» скончылася, Грэчка зразумеў, што наступіла хвіліна, калі будзе вырашацца яго лес.

Але Клямта гэты лёс цяпер зусім не цікавіў. Надзяваючы пададзены салдатам мундзір, ён зірнуў на палоннага так, нібы таго зусім не было перад ім. У чужым позірку вадзяністых вачэй лейтэнанта Грэчка прачытаў свой прысуд—канец.

Ён кінуўся на зямлю, просячы літасці:

— Пан капітан... пан капітан...

Клямт па-ранейшаму не хацеў яго заўважаць.

Адзін салдат тузануў Грэчку за руку, ударыў у бок аўтаматам.

Неспадзявана за Грэчку ўступіўся Тыталь.

— Дайце, гэр лейтэнант, яго мне. Мне трэба людзей: работы — філь, а людзей — ніхт.

Клямт сказаў пагардліва, што гэты нягоднік заўтра таксама можа перабегчы назад да партызан.

— Не пойдзе, я яго ведаю... Там яму адразу «копф» скруцяць, няхай толькі паткнецца. Я магу паручыцца за яго, гэр лейтэнант.

I Клямт уступіў. Калі гэты Тыталь ручаецца, няхай застанецца. Сапраўды людзі патрэбны, a знайсці ix цяжка. Ён махнуў пухлай, кароткай рукой салдатам, i тыя пакінулі Грэчку.

Грэчка ўзняўся на ногі i насцярожана азірнуўся навокал, яшчэ не верачы, што небяспека так шчасліва мінула.

— Век не забуду твае ласкі, Якаў, — кляўся ён, калі ўдвух з Тыталем адышлі ад Клямта. — Пакуль буду жыць... Да скону буду верным другам, хай табе жывецца лёгка.

— Глядзі ж! Прасі тут начальства за цябе, важдайся з дурнем!.. Ну, ды, чорт з табой! Слухай ты, з сённяшняга дня будзеш служыць са мной... Усё глупства каб выкіінуў з галавы. Глядзі! — пагрозна i важна прамовіў замест адказу паліцай.

— Што ты, што ты, Якаў! Цяпер я навучаны. Буду помніць навуку гэту доўга...

— Кінь ты выць! Як баба. «Буду помніць, буду помніць!» Паспрабуй забыць!.. Туды, назад, дарогі табе цяпер няма. Галаву адкруцяць адразу.

Тыталь даў даведку, што Грэчка служыць у паліцыі, i той рушыў у кірунку свайго сяла. Ён ішоў лёгка, i ўсё спявала ў ім — жыву, жыву.

Але пазней, калі першая радасць крыху прыціхла, калі лее i стрэлы засталіся далека ззаду, Грэчку пачала апаноўваць трывога. Хада яго пацяжэла. Ён ужо цягнуўся павольна i разважаў нявесела з одумам:

«Як жа я буду ў паліцыі? Я ж не хацеў ісці туды, а цяпер буду! Я ж хачу, каб убаку, каб ціха перасядзець».

Яму ўспомніўся раптам Туравец, i Грэчка так занепакоіўся, нібы той i цяпер меў над ім уладу.

Што ж рабіць? Грэчка нейкі час разгублена стаяў на полі, каля сцежкі, якая вяла ў сяло. Ісці ці не ісці? Ён не мог нічога прыдумаць іншага, акрамя таго, што яму падказвалі абставіны, куды яго вялі апошнія падзеі.

«А, што будзе, тое будзе!» — падумаў ён, нарэшце, І, стараючыся не разважаць, няцвёрдай хадою пакіраваў да вёскі.

Раздзел IX

1...

Другую ноч на поплаве дзяжурыла некалькі групак людзей. Усе атрады былі ўжо гатовы да выступлення. А камбрыг усхвалявана, нецярпліва прыслухоўваўся да начнога шуму. Сонна пастрэльвалі недалёка кулямёты, раскаціста бухнулі некалькі разоў гарматы. Сёння ён непакоіўся яшчэ больш: «Прыляціць ці не прыляціць?» Пазіраў у хмурнае неба, слухаў, як шуміць угары, у лісці, вецер. Надвор'е было мала лепшае, як учора. Камбрыг раз-по-раз запальваў кішанёвы ліхтарык і, падставіўшы пад святло гадзіннік, паглядаў на яго.

А што, калі не прыляціць? Ермакоў адчуваў, як сэрца пачынае біцца мацней i нібы напаўняецца холадам. Пойдзем на прарыў усё роўна. Ен можа ў дзесяты раз, седзячы тут, стараўся перабраць у думках, ці ўсё зрабіў, што належыць, да выступлення.

Прайшла гадзіна, другая, а самалёта не было. Ермакову не сядзелася, ён то выклікаў сувязных ідаваў загады, то неспакойна хадзіў i, каб сцішыць нецярплівасць, насвістваў песню. Блізка апоўначы ён улавіў далёкі гул самалёта. Камбрыг пачуў, відаць, раней за іншых, бо ўсе яшчэ маўчалі. Гул, спачатку вельмі ціхі, падобны на шум пчалінага рою, паступова мацнеў.

— Ідзе! Самалёт!—загаманілі ўзрушана навокал.

Ермакоў загадаў, каб запалілі вогнішчы. Увесь поплаў ажыў, там i тут заблішчалі ў цемры агні.

Самалёт набліжаўся, гул перайшоў у рэзкі рокат. Раптам ён сціх. Выключыўшы маторы, нявідны самалёт стаў ціха падыходзіць да поплаву. Усе ўбачылі яго чорны абрыс зусім блізка, над самымі дрэвамі. Шырокія вялікія крылы пранесліся ў цемры над поплавам, як віхор, ca свістам i шолахам, i праз хвіліну камбрыг заўважыў каля сябе цьмг.яы абрыс парашута, які адносіла ўбок.

Ён сам разам з трыма партызанамі кінуўся да парашута. Гэта быў мяшок, напакаваны скрынкамі. «Напэўна, патроны». Ермакоў хутка перарэзаў стропы, якімі пакунак быў прывязан да парашута, i загадаў несці.

Мяшок быў такі важкі, што два здаровыя хлопцы ледзьве паднялі. Адзін з ix сумысля закрактаў з натугай i сказаў задаволена:

— От, кабан! Пудоў на сем!..

Развярнуўшыся, самалёт зноў прайшоў над поплавам. Гітлераўцы, апамятаўшыся, адкрылі ўслед яму страляніну, наўздагон паляцелі рознакаляровыя ніткі трасёраў — сінія, жоўтыя, белыя. Самалёт, равучы магутнымі маторамі, пачаў набіраць вышыню. Не вяртаючыся больш сюды, ён пайшоў назад, дадому, i стаў паступова аддаляцца. Гэта было чуваць па гулу, які ўсё суцішаўся.

— Дзякуй, дзякуй, дружок!.. — сказаў Ермакоў невядомаму лётчыку.

Яму хацелася завіхацца, камандаваць.

— Ну, як, Мамедаў, цяпер можна ваяваць? А-а, Мамед?! — крыкнуў ён весела партызану, што прынёс мяшок.

— Заўсёды трэба, калі камандзір загадвае, — адказаў разважліва хлопец. — Але цяпер лепш. Патроны ёсць, гранаты ёсць, усё ёсць!

Партызаны зносілі мяшкі ў адно месца. Калі сабралі ўсё, выявілася, што двух мяшкоў не хапае — мусіць, упалі ў размяшчэнне немцаў ці ў лес. Прадстаўнікі ад атрадаў, якія стаялі па-ранейшаму на баявых пазіцыях, неадступна хадзілі каля Ермакова. Сачылі за кожным рухам камандзіра i камісара, якія распорвалі мяшкі, стараліся дапамагчы, трэба ці не трэба. Калі Ермакоў пачаў размяркоўваць, прасілі, каб ім вызначылі больш, даводзілі сваё права на гэта.

Як толькі камбрыг падзяліў усё, партызаны, павесялелыя, сталі разыходзіцца, амаль не адчуваючы на сябе прыемнага цяжару скрынак з патронамі i гранатамі.

Неўзабаве атрады сталі непрыкметна i хутка збірацца да месца, адкуль брыгада павінна была пачаць прарыў.

Атрад Кутузава размяшчаўся ціха ў негустым лясочку перад самымі «варотамі», наперадзе іншых; два другія атрады стаялі за імі, справа i злева.