ПЕРШАЯ КНІГА

Мужчыны прыехалі з кірмашу прыцемкам.

У леснічоўцы іх даўно чакалі. Хлопцы ведалі, што бацька і дзядзька Антось прывязуць з Нясвіжа гасцінцы, і каторы раз выбягалі на ганак паслухаць, ці не грукочуць калёсы. Але ў лесе было ціха, і дзеці зноў лезлі на катову горку.

Кастусю не цярпелася. Бацька абяцаў яму сёння прывезці кнігу з вялікімі літарамі і малюнкамі.

Як толькі на падворку заляскацелі драбіны, хлопцы мігам скаціліся з печы і рынуліся ў дзверы. Неўзабаве Уладзік тарабаніў у хату вясла абаранкаў, Алесь вязку тараноў, а Косцік нёс, прыціскаючы да грудзей,. буквар.

У той вечар для Косціка, апрача кнігі, нічога не існавала на свеце, Уладзік з Алесем і малая Міхаліна завіхаліся ля абаранкаў, а ён сеў на камінку, дзе гарэла газоўка, і разглядаў кнігу. Якія прыгожыя малюнкі! Тут і конікі, і зайчыкі, і птушачка ў клетцы, і дзеці катаюцца на саначках з гары… «Эх, каб навучыцца хутчэй чытаць, што тут напісана», — думаў хлапчук, гартаючы буквар.

— Ты там памалу, чытака, — газоўку патушыш! — перасцерагала маці.

— Паглядзім, на колькі часу ў яго ахвоты хопіць, — прамовіў бацька. — Можа і ён, як Уладзік, хутка нацешыцца…

— А што я? — запытаў Уладзік.

— Нічога, аплятаеш абаранкі добра,— умяшаўся дзядзька Антось, — аж нос упрысядкі скача… Паўзімы прасядзеў у школе, а чытаць, шэльма, не навучыўся.

Нясі, Косцік, кнігу, будзем вучыць літары…

Хлопчык прысеў на лаве ля дзядзькі.

Антось перанёс газоўку на стол і пачаў чытаць:

Буря мглою небо кроет,

Вихри снежные крутя;

То, как зверь, она завоет,

То заплачет, как дитя…

Усе слухалі, як дзядзька Антось чытаў верш. Нават маці перастала мыць міскі і прыслухалася. А дзядзька, загарнуўшы кнігу, працягваў далей па памяці:

Встает заря во мгле холодной;

На нивах шум работ умолк;

С своей волчихою голодной

Выходит на дорогу волк…

За акном сярдзіта завываў асенні вецер, і, здавалася, што ў яго шуме і посвісце сапраўды чуваць далёкія воўчыя галасы…

— Ну, а цяпер, хлопча, давай мы з табою ўдвух пачытаем, — звярнуўся Антось да Косціка.— Глядзі, вось гэты кружок, выцягнуты ўгару, будзе «О». Паўтарай за мною: О!

— О!

— Добра! А цяпер глядзі сюды, — паказваў дзядзька, — тут напісана «А. С. Пушкин». Гэта значыць, Аляксандр Сяргеевіч Пушкін. Так звалі вялікага рускага паэта, які напісаў гэты верш, што мы чыталі… Дзве палачкі, якія падпіраюць адна адну, з папярэчкай пасярэдзіне — гэта літара «А». Паўтарай! А!

— А!

— А вось гэты сярпок без ручкі — Эс!

— Эс!

— Памятаеш, якія вароты ў дзядзькі Амброжыка? Адно шула справа, другое — злева, а наверсе бервяно. Ну, дык гэтая літара, падобная на такія вароты, будзе — пэ!

— Пэ! — старанна паўтараў Косцік.

— Малайчына! — пахваліў дзядзька.

Так у Кастуся з’явіліся свае клопаты — што б там ні стала навучыцца чытаць! Ён увесь дзень не разлучаўся з кнігай. Клаўся спаць, — кніга была пад падушкай. Знайшоў кавалачак грыфельнай дошкі, пісаў на ёй літары, маляваў чалавечкаў і леснічоўку з комінам, з якога валіць дым…

— Мама, а як гэта літара называецца? — пытаўся ён у маці. — Тры палачкі і перакладзіна ў самым нізе?

— Мой сынку, я табе ўжо не раз казала, што не ведаю. Не хадзіла я ў школу і чытаць не ўмею…

Тады Косцік бег у гумно, дзе малаціў дзядзька Антось, і пытаўся:

— Як называецца пузатая літара, падобная на самавар?

— Пакажы, пакажы ў кнізе… Гэта? Эф!

— Эф! Эф! — паўтараў, каб не забыцца, хлопчык, і зноў пытаў: — А гэта, як чарачка на адной назе?

— У! — адказваў дзядзька.

ПАСАДЗІЛІ ЛІСТОЎНІЦУ

Аднойчы Міхал прынёс з Акінчыц маленькую прыгожую елачку. Была яна не зялёная, як звычайныя елачкі, што раслі ў лесе, а нейкая іншая, нібы асыпаная інеем.

— Якая дзіўная елачка! — захапляліся дзеці.

— Гэта не елачка, а лістоўніца, — растлумачыў бацька. — Трэба яе дзе ў добрым месцы пасадзіць…

— Давайце пасадзім на нашым полі, наўзмежку, — сказаў Косцік.— Я буду яе даглядаць.

— Правільна! — падтрымаў пляменніка Антось. — Месца там прыдатнае.

У той жа дзень лістоўніцу пасадзілі за агародам, на мяжы, дзе была крушня і вялікі струхлелы пень старадрэвіны-хвоі. Якраз між крушняй і пнём дзядзька Антось выкапаў ямку, хлопцы прынеслі з канавы тарфяніку, і елачка засталася зімаваць на новым месцы.

— Глядзі, Косцік, за елачкай, — асцярожна прытопваючы зямлю, сказаў дзядзька Антось. — Гэта будзе тваё дрэўца…

— Елачка мая, мая! — скакаў з радасці на адной назе Косцік.

— Вялікае шчасце елка, — шморгнуў носам Уладзік. — У мяне ёсць дзічка…

— А ў мяне сліва, — хваліўся Алесь. — А што елка? Шышкі есці не будзеш…

— А есці я буду суніцы і чарніцы, якія растуць на маім грудку, — адказаў Косцік.

У хлопцаў усё было «сваё»: не толькі дрэвы ў агародзе, але і маліннік у лесе, пагоркі, дзе раслі суніцы, кусты арэшніку…

— Нічога няма свайго ні ў вас, ні ў вашага бацькі, — са смуткам сказаў Міхал.— Усё тут княжацкае — і хата, і зямля, і мы з вамі… Але елачка няхай расце!

Кожную раніцу хлопчык прыбягаў адведваць елачку, аглядаў яе кволыя лапкі. Неяк раз прачнуўся Косцік, глянуў у акно, а там усё ў бялюткім убранні.

— Снег! Снег! — радасна закрычаў ён.

Прыбег на ўзмежак. Стаіць там лістоўніца, зацярушаная снегам, і, здаецца, дрыжыць ад холаду. Косцік атрос лапкі, адгроб снег. Убачыў дзядзька Антось, як хлопчык завіхаецца, падышоў ды кажа:

— Елачка не баіцца снегу, ён, як коўдрай, прыкрывае дрэўца ад марозу.

Сняжок з кожным днём церушыў усе больш і больш, а лістоўніца хавалася і хавалася пад белую посцілку і зусім знікла.

Сядзеў Косцік на печы, чытаў буквар і пытаўся ў дзядзькі Антося:

— Можа нашаму дрэўцу цяжка пад снегам?

Адшумелі зімовыя завеі, прайшлі траскучыя маразы, часцей стала паказвацца сонца.

Ішла вясна. Выглянула з-пад снегу елачка. Зноў Косцік кожную раніцу бегаў глядзець дрэўца…

Не ведаў яшчэ ён, што хутка прыйдзецца развітацца з елачкай і ехаць на новае месца.

АЛЬБУЦЬ

— А божачка міленькі! А матачкі родненькія! — галасіла Ганна і выцірала слёзы фартухом. — А чаму ж на нашу няшчасную галаву звалілася такая бяда? За які грэх такія пакуты? Чаму гэта доля нас мінае? Чула штось нядобрае маё сэрца…

На парог леснічоўкі прыйшла бяда: трэба было перабірацца на новае месца… Кінуць-рынуць гаспадарку, наседжаны кут, дзе было ўкладзена гэтулькі працы, і пачынаць зноў усё спачатку. Трэба ехаць… Але куды? У Альбуць, у балота, дзе зямлі, як старой бабе сесці, а леснічоўка, як іхні хлевушок…

— Чаму гэта іншыя людзі звякуюць на адным месцы? — плакала Ганна. — Глядзі, вунь леснікі Калкоўскі ці той, скажам, Астахновіч ужо другі дзесятак на тым самым месцы… А тут ганяюць чалавека, як Марку па пекле. Ох! Ох! Няма горшай ямы, як Ласток, але ж мы тут крыху абабіліся… На адным месцы і камень мохам абрастае. Колькі мы тут не даспалі, не даелі, адзін бог ведае!..

— Пакінь, Ганна, — супакойваў Антось. — Думаеш, Міхалу соладка ад гэтых пярэбараў? Што ён, сам набіваўся? Альбо правініўся ў чым, што яго гоняць на новае месца? Служыў верай і праўдай, дагаджаў, а што з гэтага мае? Гулю асмаленую! Яго і ў Падзеру глушцоў высочваць, яго і ў Дзяніскавічы паляваць на мядзведзя, яго і рыбу лавіць, яго і качак страляць… Што ж, такая доля наша… Калі б мелі свой кавалачак зямлі, то трасцу ніхто не пароў бы, з месца не гнаў бы. А так… няшчаснаму Івану няма нідзе талану! Нічога не парадзіш — будзем збірацца ў Альбуць…

Міхал сядзеў на лаве, курыў самасад і маўчаў.

— Ну, кончыла споведзь? — звярнуўся нарэшце ён да жонкі.— Цяпер я скажу. Плач, не плач, — усё роўна нічога не паможа. Амброжык Дземідовіч едзе на наша месца ў Ласток, а на яго месца ў Лугаватую Гілярык Скварчэўскі… Трэба збірацца, я ўжо наказаў у Мікалаеўшчыну сваякам, каб прыехалі…