Литмир - Электронная Библиотека

ХТО ВІНАВАТЫ?

Над урокамі Алесь сядзеў мала: трохі павернецца ў хаце — ходу на вуліцу.

Косцік яшчэ чытае кнігу ці рашае задачкі, а брат ужо стукае ў акно:

— Хадзі хутчэй сюды!.. Каля Моўшы Карусь Дзівак ляжыць.

Хлопцы пабеглі да Нёмана, дзе пры дарозе ў Свержань стаяла Моўшава карчма. Там ужо збіраўся натоўп, снавалі дзеці, без якіх не магло абысціся ні адно здарэнне. Карусь ляжаў ніцма сярод вуліцы і нешта спяваў сабе пад нос.

— Давай, Карусь, мацней, а то не чуваць твае песні! — крыкнуў нехта з натоўпу.

П’яны заварушыўся, паспрабаваў устаць, але ногі не слухаліся яго, галава цягнула ўніз, і ён зноў асунуўся ў пясок. Пасля сеў, асалавелымі вачыма глянуў на людзей і сіпла зацягнуў:

Ой, па рэ-э-чцы, па бы-ы-стра-а-й

Станавы-ы ехаў пры-ы-стаў…

Потым перадыхнуў і працягваў:

А за ім пісьмавадзіцель —

Страшэнны грабіцель…

Раптам ён заспяваў на другі лад:

Ішоў Тодар з Тадораю,

Знайшлі лапаць з абораю,

Ой, ты — Тадор, я — Тадора,

Табе — лапаць, мне —абора,

спяваў Карусь і ў такт песні прытопваў нагой.

Невядома, дакуль цягнулася б гэтае прадстаўленне, але прыйшла цётка Магда — Карусёва жонка.

— Ах ты, абармоціна ліхая! — схапіла яна мужа за каўнер. — Латруга ты няшчасны… Даўбешка ты дурная!.. Ужо зусім з глузду з’ехаў, пустадомак!

Натоўп рагатаў, пацяшаўся з Каруся і цёткі Магды.

У вёсцы мелася яшчэ адно месца забавак, куды часта збіраліся людзі і дзе ўжо колькі разоў былі Косцік з Алесем. Месца гэта было на Свіной вуліцы, каля хаты, у якой жылі браты Сцяпан і Янка Андроцкія. Былі яны нізенькія ростам, абодва злыя і задзірыстыя, як чэрці. Толькі адна розніда: Сцяпан глухаваты, а Янка слепаваты, Сцяпана дражнілі Шолам, а Янку — Рысь.

— Малыя, як гарбузэ, а злосці поўныя косці, — гаварылі пра іх суседзі.

Андроцкія пацяшалі сваіх аднавяскоўцаў вельмі часта: жанкі пасварацца — Сцяпан з Янкам за грудкі бяруцца, дзеці не паладзяць — зноў патасоўка.

Смех і грэх было глядзець, як браты ні пра што ні праз якое качаліся па зямлі, спускалі адзін аднаму кроў ці нават мерыліся ўзяцца за калы.

Косцік прыходзіў дамоў, лажыўся спаць і доўга думаў: «Чаму так напіваецца Карусь? Ды ці адзін толькі Карусь? Хто вінаваты ў гэтым?»

Часам Косцік з Уладзікам у нядзелю ці ў святочны дзень ішлі на вечарынку. Праўда, у хату, дзе пілікала скрыпка і грукаў бубен, іх яшчэ не пускалі. Яны, як і іншыя хлапчукі, аціраліся на двары, пад вокнамі.

Кастусь некалькі разоў заглядаў праз акно ў хату, дзе танцавалі хлопцы і дзяўчаты. Яго цікавілі музыкі. Высокі і худы дзядзька ў камізэльцы з лысай галавою і сівымі кароткімі вусамі стаяў ля печы. Косцік не зводзіў з яго вачэй, сачыў за кожным рухам: у руках лысага была скрыпка, ад голасу якой разлівалася па сэрцы то іскрыстая весялосць і раздолле, то смутак і неспакой… Слухаючы скрыпку, Кастусь успамінаў Альбуць, спевы жаваранкаў, шум лесу, бульканне ручаёчка, чмяліны звон…

— Эй, хлопцы, пайшлі паглядзім, што Баландзіха робіць, — прапанаваў нехта.

Загуменнем рушылі туды, дзе ў цемры блішчэў, як воўчае вока, агеньчык. Па дарозе хлопцы ўбіліся ў сухі дзядоўнік, пералазячы праз нейчы плот, зламалі жэрдку.

— Ціха вы, чэрці, — прамовіў Пятрусь Дзямешка. — Вунь хтосьці ідзе…

Наперадзе віднеліся дзве постаці, чуваць былі ціхія жаночыя галасы. Жанчыны звярнулі на сцежку да хаты старой Баландзіхі. Хлопцы цішком пасядзелі на мяжы, а калі бразнула клямка ў дзвярах, падышлі пад акно Баландзішынай хаты.

На прыпеку гарэлі смалякі, бабка Баландзіха мяшала лыжкай у чыгунку і шамкала бяззубым ротам:

— …А ці не ён гэта, каб яму сяк ды так, ды каб яго тое ды сёе, казаў, што я ведзьма?

У парозе стаялі дзве маладзіцы: адна ў кажуху, другая ў доўгім, відаць, мужавым суконным пільчаку.

— Што вы, цётачка? — апраўдвалася тая, што ў кажуху. — Мой жа Парфіль такі цямця-лямця. Ён ніколі так не скажа на вас… Можа гэта другі які Парфіль так казаў.

Дзверы з хаты ў сенцы былі не зачынены, і хлопцы праз хвілю пачулі голас Баландзіхі:

— Наслінь палец, абвядзі кругом балючага месца і кажы: «Добры дзень, лішай, ідзі свінням памяшай!» Кладучыся спаць, рабі тое самае, але кажы: «Дабранач, лішай, ідзі свінням памяшай!»… А ты чыя, мая саколка? Што табе баліць?

— Душа баліць, — адказала другая маладзіца і заплакала.

— Яна дачка дзядзькі Марціна, што ў суд за сведку насіў дубовае палена… — тлумачыла маладзіца ў кажуху. — Дык вось у Наталлі два сынкі ў адзін год памерлі… Ёй лягчэй было б, калі б яна галасіла ці плакала, а то паціхеньку душою ные..

— На ўсё божая воля, — суцяшала старая. — Годзе табе, мая галубка, ныць… Яшчэ невядома, якая доля іх чакала б на гэтым свеце. Можа, яны шчаслівейшыя за нас, грэшных…

— Я ведаю, цётачка, што проціў божай волі не пойдзеш, але чаму ён такі несправядлівы? У мяне цяпер на душы такі цяжкі камень.

Позна ўвечары вярнуўся Косцік дамоў. У Яўхімавай хаце сядзелі Пятрусь Грыхінін і Базыль Міцкевіч — бацька дарэктара Яські.

— Якое тут можа быць жыццё нашаму брату-мужыку? — гаварыў Базыль. — Колькі тае зямлі ў кожнага з нас? Вузенькі шнурок, як барану пацягнуць… А што за зямля? Адзін пясок… А плыты пагоніш — таксама заробак мізэрны. Дзе ні кінь, дык клін!

Слухаў Косцік гаворку мужчын, і ў яго вушах гучалі словы няшчаснай маці: «Душа баліць…»

«Чаму? Хто вінаваты ў гэтым? Хто?» — не давалі спакою думкі.

Ад роднае зямлі... Аповесць пра маленства і юнацтва Якуба Коласа - img_7

«ЯКІ ТЫ КАЛЮЧЫ, НЯБОЖ!»

Косціку з Алесем пашанцавала. Толькі ўзышлі яны на Сярэднюю гару, як з вёскі хтосьці выехаў і накіраваўся на свержанскі гаецінец.

— Ну, Костусь, мы, здаецца, сёння пад’едзем,— павесялеў Алесь.

3 Мікалаеўшчыны да Альбуці добры кавалак дарогі — вёрст пяць.

Усю раніцу мяло, каляіна не працёрта, і пешшу ісці па снегавой цаліне цяжка.

Хлопцы спыніліся.

Кастусь, які ішоў наперадзе, азірнуўся. У лагчыне між снежных гурбаў выгіналася і знікала за дрэвамі вуліца. Маленькія хаткі з падслепаватымі акенцамі і саламянымі стрэхамі, прысыпаныя снегам, выглядалі яшчэ меншымі і мізарнейшымі. Збоку вуліцы ўроскідку, як грыбы, стаялі пакрыўленыя гумны. Сям-там чарнелі вербы і клёны. Толькі на пагорку, у цэнтры вёскі, узвышалася царква, а над ёй вежа званіцы з зялёным бляшаным дахам. Злева блішчэла пакрытая лёдам рака. Мясцінамі рэчышча замецена снегам, і Нёман там можна пазнаць толькі па лазовых кустах, што раслі паўз берагі.

Буланы конік жвава бег па дарозе. Вось сані мінулі Церабяжы — невялічкі ўзгорак з пахілымі драўлянымі крыжамі.

— Дык гэта ж Карусь Дзівак! — радасна крыкнуў Алесь. — Ён дамчыць нас да самай хаты…

Конь запырхаў і спыніўся. 3-за каўняра кажуха выглядаў сіняваты нос дзядзькі Каруся.

Хлопцы хуценька ўмасціліся на саломе, і Карусь сцебануў каня.

— Ну, Алесь, «гасцінчыка» ў лапу табе Корзун не дае? — пытаў дзядзька Карусь. — А ты, Косцік, як вучышся?

— Яго настаўнік хваліць, — сказаў Алесь.

Косцік пазіраў на дзядзькаву спіну, на яго стары дзіравы кажушок, шарачковыя порткі з латкамі на каленях, і яму хацелася запытацца ў Каруся, чаму ён так бедна жыве. «Відаць, таму, што многа п’е гарэлкі», — падумаў хлопчык.

Неўзабаве ўехалі ў лес. Паабапал дарогі стаялі дрэвы ў зімовым убранні. Яловыя лапкі стомлена сагнуліся пад цяжарам снегу. Нават асіны і бярозы выглядалі незвычайна прыгожа: нейчая старанная рука шчодра ўкрыла кожную галінку белым пухам. Часам з галінкі зрываўся камячок снегу і рассыпаўся ў паветры іскрыстымі парушынкамі.

У лесе было зацішна, браўся марозік, і хлопцы цесна туліліся да дзядзькавай спіны.

Раптам з кустоў ядлоўцу выбегла ліса. Павярнула вострую мордачку на каня і, махнуўшы хвастом, схавалася між маладых елак.

— Лі-са, лі-са! — заварушыўся дзядзька Карусь, паганяючы каня.

14
{"b":"829146","o":1}