Дзеці паднялі крык і плач.

— Татачка, татачка міленькі, не аддавайце ласяняці, — выціраючы слёзы, прасіў Косцік.

Бацька нічога не адказаў і павёў Кандрата ў звярынец. Памчаліся туды і хлопцы. Косцік прыбег першы, абняў ласяня за шыю і з плачам закрычаў:

— Не аддам, не аддам!

Бедная жывёліна шурпатым языком лізала Косціку руку, нібыта адчувала штосьці нядобрае.

— Косцік, перастань! — крыкнуў Міхал. — Думаеце, мне хочацца аддаваць… Але на тое панская воля. Супраць яе не пойдзеш!

Кандрат звязаў ласяняці ногі і палажыў яго ў палукашак з сенам…

— Годзе плакаць! — падышоў да дзяцей дзядзька Антось. — Мы калі-небудзь сходзім адведаць ласяня… А ты, Кандрат, не давай у крыўду нашага гадаванца.

Вечарам, кладучыся спаць, Косцік запытаў у дзядзькі Антося:

— Дзядзечка, а жаваранкі, што спяваюць у лесе, таксама княжацкія?

— Ты к чаму гэта, хлопча?

— Лес княжацкі, поле княжацкае, ласяня княжацкае… Усё, выходзіць, княжацкае. А як жаваранкі?

— Эйш, куды завярнуў, — усміхнуўся дзядзька і, памаўчаўшы, дадаў: — Калі б з іх песень можна было рабіць чырвонцы, то былі б, напэўна, княжацкія, а так яны — вольныя птушкі…

СТО ГУСЕЙ

Косцік, нахіліўшы галаву набок і высалапіўшы язык, выводзіць пяром літары.

Побач за сталом сядзіць Алесь. Ён штосьці чытае, водзіць пальцам па кнізе, шэпча сабё пад нос, круціцца на ўслоне і штурхае Косціка.

3 другога боку стала прымасціўся Уладзік з грыфельнай дошкай. Як заўсёды, задачка ў яго не выходзіць, ён шморгае носам і кідае грыфель.

— Не выходзіць!

— Чаму не выходзіць? — падсоўваецца да яго бліжэй дарэктар Яська.

Вось ужо амаль месяц, як Яська — сын Базыля Міцкевіча — прыехаў з Мікалаеўшчыны ў Альбуць. Гэта невысокі русагаловы хлапчук з шэрымі вочкамі і кірпатым носам. Ён быў нейкім далёкім сваяком сваім вучням, а Уладзік дык з ім нават знаўся.

Гады тры таму назад, калі яшчэ жылі ў Ластку, Уладзік паўзімы хадзіў у Мікалаеўшчынскую школу і там пазнаёміўся з Яськам. Хата дзядзькі Яўхіма, дзе жыў Уладзік, стаяла недалёка ад сядзібы Базыля Міцкевіча, і Яська часта прыбягаў у Яўхімаву хату рабіць урокі: дома яму перашкаджала цэлая чарада братоў і сясцёр. Яська не толькі вучыў свае ўрокі, але памагаў і Уладзіку, які ленаваўся і неахвотна браўся за навуку. Падганяць хлопца не было вельмі каму: дзядзьку Яўхіму і цётцы Антолі не ў галаве, чым Уладзік займаецца, а Міхал і Ганна рэдка наведваліся ў вёску. Таму Уладзікава вучоба абарвалася без пары, а Яська — малайчына, вучыўся добра і сёлета вясною закончыў народную школу. Мікалаеўшчынскі настаўнік Корзун раіў Яськаваму бацьку рыхтаваць хлопца ў Нясвіжскую семінарыю, але Базыль згадзіў улетку сына ў пастухі, а зімою — у дарэктары. Усё адным едаком менш у хаце!

— Паглядзі, як ты, Уладзя, памножыў, — тлумачыць Яська. — Колькі будзе чатыры на восем? Успомні табліцу множання…

— Колькі? Сорак восем!

— Добра падумай!

— А-ай! — чухаў Уладзік патыліцу і пазіраў у акно. — Мне ўжо надакучыла гэта задача… Хадзем лепш пакоўзаемся і пакормім коз у звярынцы.

— От дзе звадыяш! Май ты цярпенне! — умешвалася маці. — Пасядзі хоць да абеду над задачкамі, а то Косцік хоць малы, але скора цябе дагоніць…

Уладзік нешта мармытаў сабе пад нос, сціраў рукавом грыфельную дошку і зноў браўся рашаць задачу.

Яська падыходзіў да Косціка, уважліва разглядаў яго сшытак і казаў:

— Напісаў добра… Цяпер пачытай вось тут.

Косцік спачатку разглядаў малюнак: са снежнай гары з’язджаюць на саначках дзеці. Адзін хлапчук, што мчаў наперадзе, вываліўся з санак і трапіў у гурбу снегу.

Вот моя деревня;

вот мой дом родной;

вот качусь я в санках

по горе крутой, —

чытае Кастусь.

Пасля абеду хлопцы разам з дарэктарам бягуць коўзацца.

На двары снегу яшчэ мала. На лузе і ў лесе ён нібыта і прыкрыў зямлю белай пялёнкай, але на дарозе і ў полі чарнеюць мёрзлыя груды. Мароз моцна патрэсквае ў лесе, шчыпле за вушы. Але хлопцы джгаюць у алешнік, дзе ручаёк моцна скуты лёдам. Якая любата, які разгон! Пусцішся — і можаш імчацца па гладкім ільду аж да самага мосціка.

Хлопцы коўзаліся, дужаліся. Уладзік паваліў дарэктара.

— На лёдзе слізка, — апраўдваўся Яська. — Вось калі-небудзь у хаце мы з табою пабораемся… Паглядзім тады, хто каго…

Увечары зноў садзіліся за стол і гадзіны дзве-тры займаліся старанна. У хаце тупаў бацька. Паспрабуй толькі пікнуць, ён тады спуску не дасць: падыдзе і скубяне за валасы ці балюча пакруціць за вуха.

— Ты глядзі мне, дубіна, а то табакерку расквашу!

Аднак бацька не заўсёды быў такі сярдзіты. Ён часам садзіўся за стол, павольна пагладжваў вусы, пяшчотна ўсміхаўся і казаў:

— Ну, дарэктар, прыймай яшчэ аднаго пісаку…

Бацька нязграбна, неяк усёй пяцярнёй, браў ручку і выводзіў: «Михаилъ» Мицкевичъ». Напісаўшы, хацеў яшчэ па-заліхвацку крутануць завітушку, як гэта робіць пан ляснічы ў подпісу на асігнаце, але заскрыпела пяро, і на паперы засталася пляма.

— О, якую тата булку пасадзіў! — засмяяўся Уладзік.

— Што ж ты хацеў ад свайго таты!.. У яго ўжо не гнуцца пальцы для такой работы, — адказаў Міхал. — Вось пакажы, хлопча, лепш, як у цябе задачкі выходзяць…

Падыходзіў бліжэй дзядзька Антось, і мужчыны наладжвалі вучням і дарэктару «экзамінт». Пыталіся, як пішацца тое ці іншае слова, правяралі, ці ведаюць Алесь з Уладзікам табліцу множання, як чытае Косцік.

— Малайчына! Чытае, як рэпу грызе, — хваліў малодшага сына Міхал. — Цяпер задачка для ўсіх… Вёз чалавек дровы. Запыніў яго пан і пытаецца: «Куды вязеш, чалавеча?» «Вязу прадаваць», «А колькі ты за іх хочаш?» «20 грошаў», — адказвае чалавек. «На што яны табе?» «Трэба пяць грошаў доўг аддаць, пяць пазычу, пяць у гаршчок пакладу, а пяць у ваду ўкіну». Што гэта значыць? Хто скажа?

Усе маўчалі. Хлопцы пазіралі адзін на аднаго, на Яську, але і той нічога не мог прыдумаць.

— Дзядзечка, а што той чалавек хацеў сказаць? — разбірала цікавасць дарэктара.

— Антось-то ведае, але вы вось памазгуйце, — гаварыў Міхал. — Ну? Ніхто не скажа?.. Слухайце. Доўг аддаць — гэта значыць бацькам даць, пазычыць — дзецям даць, у гаршчок пакласці — на свой пажытак трэба, у ваду ўкінуць — падатак заплаціць…

— О, хітра нехта прыдумаў, — выказаў сваю думку Яська.

— А цяпер хто скажа, для чаго бог стварыў бульбу? — спытаў Міхал.

— Для таго, каб было што людзям есці! — выскачыў дарэктар.

— Так то так! — зорыў вокам бацька.— Але гэта не ўсё!.. Усе дзяруць скуру з мужыка, дык няхай ён хоць з бульбы здзярэ! Вось для чаго на свеце бульба!

Маці дастала лямпу, якую запальвалі на свята, павесіла над сталом. За акном завывала завіруха, а ў леснічоўцы было цёпла і ўтульна.

— Цяпер я дам вам задачку, — сказаў дзядзька Антось. — Ну, Яська і Уладзік… Ляцелі гусі, убачыў іх пастушок і кажа: «Здаровы, сто гусей!» «Нас не сто, — адказваюць гусі. — Калі б было яшчэ столькі, ды яшчэ палавіна гэтага ліку, ды яшчэ чвэртка і ты з намі, то тады б нас было сто»… Колькі ляцела гусей?

Яська адразу ўзяў грыфельную дошку і пачаў вылічваць. Трэба неяк ратаваць сваё дарэктарскае званне! Што падумаюць старэйшыя і вучні? Хлапчук хваляваўся, чырванеў, цёр лоб, прыкідваў так і гэтак.

Задумаўся і Міхал.

— Не, не з маёй граматай, — прызнаўся, нарэшце, ён.

Яська ўздыхнуў весялей: значыць, ніхто не вылічыў!

— Што скажа нам дарэктар? — у вачах Антося скакалі агеньчыкі.— Маўчыць нешта… А ты, Уладзя? I не браўся нават? Эйш, які хітры... Давайце талакою вылічым… Нясі, Ганна, фасолю сюды.

Хлопцы прынялі са стала кнігі, дзядзька сеў на лаву.

— Пачнем рахаваць так. Усе памятаеце ўмову задачкі? Усе! Добра... Вылічым, колькі было чвэртак. Адна чвэртка, у палавіне — дзве… Так ці не, Яська? Значыць, тры. У цэлым статку гусей — чатыры, яшчэ столькі — яшчэ чатыры… Усяго выходзіць адзінаццаць чвэртак…

Дзядзька адлічыў сто фасолін, разлажыў на адзінаццаць кучак. Выйшла па дзевяць штук у кучцы і адна фасоліна лішняя.