Але цемра — гэта толькі строга акрэсленая часам адтэрміноўка выканання прыгавору, бо на самай справе святло існуе. Калі я адчыніў акно, у пакой, як клуб чорнае пары, уварваўся набрынялы дажджом вецер. Захлынуўшыся ім, я закашляўся, зняў цёмныя акуляры і выцер слёзы. Электрычныя правады, вяршкі слупоў, карнізы пастаўленых у рад дамоў на шырокай вуліцы, што трошкі воддаль, калі на іх падала святло аўтамабіляў, якія праносіліся міма, слаба паблісквалі, быццам сляды мелу на чорнай дошцы.

У калідоры пачулася хада. Звыклым рухам я зноў надзеў акуляры. З магазіна прынеслі пасцель і ўсё да пасцелі, што я заказваў цераз адміністратара. Я падсунуў грошы пад дзверы і папрасіў пакінуць пасцель у калідоры.

Дык вось, падрыхтоўка да старту нібыта закончана. Я раздзеўся і адчыніў адзежную шафу. У дзверцы з сярэдзіны было ўстаўлена люстэрка. Я зноў зняў акуляры, скінуў павязку і, пільна ўзіраючыся ў люстэрка, пачаў разбінтоўваць твар. Наматаны ў тры столкі бінт наскрозь прамок ад поту і стаў у два разы цяжэйшы, чым раніцаю, калі я яго намотваў.

Як толькі зняў я бінт, на твар выпаўзла процьма п’явак — барвовыя, пераплеценыя келоідныя рубцы... Ну што за агіднае відовішча!.. Усё гэта паўтараецца кожны дзень, як урок, — даўно пара было б прывыкнуць.

Мяне яшчэ болей раззлаваў гэты, здавалася, страх без прычыны. Калі ўдумацца — нерацыянальная адчувальнасць, якая не мае ніякіх падстаў. Ці варта падымаць такі вэрхал з-за нейкае чалавечае абалонкі, ды прытым з-за яе невялікае часткі — скуры на твары. Шчыра кажучы, падобныя забабоны ўсталяваны погляд ані не дзівяць. Возьмем, напрыклад, веру ў знахарства, расавыя забабоны, невытлумачальны страх перад змеямі (ці той самы хваравіты страх перад тараканамі, пра які я ўжо пісаў)... Вось таму, не кажучы ўжо пра прышчаватых жаўтаротых маладзёнаў, якія жывуць марамі, нават я, загадчык важнае лабараторыі ў салідным інстытуце і вельмі моцна, ледзь не карабельным канатам прывязаны да грамадства, пакутаваў ад душэўнае алергіі, што ахапіла мяне. Добра разумеючы, што асабліва ненавідзець само гнездзішча п’явак няма ніякіх падстаў, я не мог перасіліць сябе і меў да яго неадольную агіду.

Я, ведама, рабіў спробы зноў і зноў. Чым праходзіць міма адвярнуўшыся, куды лепей проста паглядзець на сваё становішча і прывыкнуць да яго раз і назаўсёды. Калі сам перастанеш звяртаць увагу, другія зробяць тое самае. Гэта праўда. Вось чаму і ў інстытуце я стаў часта гаварыць пра свой твар. З напускною весялосцю параўноўваў сябе, напрыклад, са страшыдлам у масцы, якое паказваюць у тэлевізійных мультыплікацыях. Даказваў, як зручна бачыць і не быць бачаным, калі можна падглядваць другіх, а выраз твайго твару схаваны. Самы хуткі спосаб прывыкнуць самому — прывучыць другіх.

I мне, напэўна, удалося дасягнуць гэтага. Вельмі скора ў лабараторыі я ўжо не адчуваў колішняга напружання. Дайшло да таго, што страшыдла ў масцы таксама перастала быць проста пужалам, і ў заўсёдным паяўленні яго на экранах тэлевізараў і ў коміксах мае таварышы сталі нават бачыць нейкую перавагу. Напраўду, маска, калі пад ёю, ведама, не гнездзяцца п’яўкі, мае, безумоўна, сваю зручнасць. Калі прыкрыццё цела адзежаю з’яўляецца прагрэсам цывілізацыі, дык наўрад ці можна быць гарантаваным ад таго, што некалі маска не стане самаю звычайнаю рэччу. Нават цяпер маскі часта выкарыстоўваюцца ў найважнейшых абрадах, на святах, і мне цяжка даць гэтаму факту вычарпальнае тлумачэнне, але мне думаецца, што маска, відаць, робіць узаемаадносіны паміж людзьмі болей універсальнымі, меней асабістымі, чым калі твар адкрыты...

Часам я пачынаў верыць, што хоць і паволі, але ўсё ж я іду на папраўку. Аднак я не ўяўляў яшчэ папраўдзе, які страшны мой твар. А ўвесь гэты час пад бінтам прадаўжалася наступленне п’явак. Абмарожванне вадкім кіслародам не пашкоджвае тканак так глыбока, як апёк, і, значыць, загойвацца рана павінна параўнальна хутка. Нягледзячы на такое запэўніванне дактароў, адолеўшы ўсе магчымыя абарончыя перашкоды — прыём тэразіну, ін’екцыі картызону, радыеактыўнае апрамяненне, — орды п’явак, кідаючы ў бой усё новыя і новыя сілы, пашыралі і без таго шырокі акупаваны раён на маім твары.

Аднойчы, напрыклад... Гэта здарылася ў абед, у той дзень, калі я вярнуўся да сябе пасля нарады, на якой узгаднялася праца нашай і іншых лабараторый... Маладая лабарантка, якая толькі ў гэтым годзе скончыла інстытут, падышла да мяне, гартаючы кнігу, усім выглядам паказваючы, што хоча мне нешта сказаць. «Паглядзіце, сэнсэй[1], якая пацешная карцінка». У кніжцы, якую яна мне падала са смехам, пад яе тоненькім пальчыкам быў малюнак Клее, названы «Фальшывы твар». Твар быў расчэрчаны паралельнымі гарызантальнымі лініямі, і, калі глядзець на яго з пэўнага пункта, здавалася, што ўвесь ён абверчаны бінтам. Аставаліся толькі вузкія шчылінкі вачам і роту — усё гэта бязлітасна падкрэслівала, што твар не мае ніякага выразу. Я нечакана адчуў, што мяне моцна ўкалолі. Дзяўчына, ведама, не хацела мяне абразіць. Гэта я сам свядома сваімі размовамі справакаваў паяўленне ў яе такіх думак. Нічога, супакойся!.. Калі раздражняцца з-за такога глупства, дык усе намаганні будуць лопацца, як бурбалкі на вадзе... Гэтак я ўгаворваў сябе, але ўсё гэта зрабілася невыноснае — малюнак пачаў нават здавацца мне маім тварам, які адбіваўся ў вачах у дзяўчыны... «Фальшывы твар», які не мае і ніякага выразу, бачыцца другім... Мяне мучыла думка, што дзяўчыне я здаюся іменна такім.

Нечакана я выхапіў кніжку і разарваў яе папалам. Разам з ёю разарвалася і маё сэрца. З разрыву, быццам з баўтуна, вылілася маё нутро. Спустошаны, я сабраў разарваныя старонкі і, просячы прабачэння, аддаў іх дзяўчыне. Але было ўжо позна. Пачуўся гук, які ў звычайных умовах, нават добра ўслухоўваючыся, нельга пачуць, нібыта ў тэрмастаце зашаргацела, выгнуўшыся, цынкавая пласцінка. Гэта, напэўна, дзяўчына шчытна сціснула пад спадніцаю калені, быццам намагаючыся зліць іх у адно.

Я яшчэ, відаць, не ўсвядоміў усяго, што хавалася за маёю тадышняю нудою. Літаральна фізічна адчуваючы пакуты сораму, я ўсё ж не мог дакладна вызначыць, чаго ж, папраўдзе, я гэтак саромеюся. He, калі б захацеў, дык, напэўна, змог бы, але я інстынктыўна пазбягаў зазіраць у бездань і ратаваўся ў цяні заезджанай, банальнай фразы: сталаму чалавеку рабіць гэтак брыдка. Я перакананы, што ў жыцці чалавека твар не павінен займаць такога вялікага месца. Вартасць чалавека, урэшце, трэба вымяраць зместам таго, што ён зрабіў, і, хоць гэта звязана з заслугамі галаўнога мозгу, твар тут ні пры чым. I калі праз тое, што чалавек страціў твар, яго ўдзельная вага меншае, прычынаю можа быць толькі адно — бедны змест гэтага чалавека.

Аднак неўзабаве... Ага, праз некалькі дзён пасля таго выпадку з малюнкам... Хочаш не хочаш я стаў усё лепей разумець, што ўдзельная вага твару намнога перасягае мае аптымістычныя разлікі. Гэтая перасцярога прыйшла ціха, аднекуль з сярэдзіны. Уся мая ўвага была аддадзена падрыхтоўцы да абароны ад нападу звонку, таму я быў заспеты знянацку і імгненна павалены. Дый атака была такая рэзкая і нечаканая, што, павалены, я не адразу зразумеў гэта.

Калі я вярнуўся вечарам дахаты, мне неадольна захацелася паслухаць Баха. I не тое каб я не мог жыць без Баха, — проста мне здавалася, што майму няроўнаму, вызубленаму, ці што, настрою, з вельмі малою амплітудаю вагання, найболей падыходзіць іменна Бах, а не джазавая музыка і не Моцарт. Я зусім не дбайны знаток музыкі, — хутчэй, дбайны яе спажывец. Калі работа ў мяне не клеіцца, я выбіраю музыку, найболей адпаведную нерабочаму настрою. Калі мне трэба на нейкі час прыпыніць роздум — шалёны джаз; калі я хачу наструніць усяго сябе — разважлівы Бартак; калі імкнуся зведаць пачуццё ўнутранае свабоды — струнны квартэт Бетховена; калі мне трэба на нечым засяродзіцца — Моцарт, які рухаецца па спіралі; ну і Бах — найперш, калі патрэбна душэўная раўнавага.

Але раптам мяне ахапіла няпэўнасць — можа, я пераблытаў пласцінкі ці прайгравальнік сапсаваны? Вельмі ж перакрыўленая мелодыя. Такога Баха я яшчэ ніколі не чуў. Калі Бах — дык бальзам, выліты на душу. А тое, што я пачуў, не было ні бальзамам, ні атрутаю, а проста нейкім камяком гліны. Гэта было нешта бяздумнае і дурное, усе да аднае фразы здаваліся мне выкачанымі ў пыле, прытарнымі ледзянцамі.