Трывожыцца было яшчэ рана, ён вырашыў перадыхнуць і, зрабіўшы мадэль ямы, праверыць свае разлікі. Матэрыялу, на шчасце, колькі хочаш. Ён выбраў месца пад карнізам каля хаты, у цяні, і стаў капаць ямку, сантыметраў на пяцьдзесят. Але чамусьці схілы яе не ўдавалася зрабіць пад патрэбным яму вуглом. Самае большае — сорак пяць градусаў... як у ступцы, што шырэе пад верх.
Калі ён пачаў падкопваць з дна ў ямцы, па сценках пасыпаўся пясок, але схіл не змяніўся. Здавалася, пясок мае нейкі стабільны вугал. Маса і супраціўленне пясчынак, відаць, прапарцыянальныя. А калі так, значыць, і гэтая сцяна, якую ён збіраецца адолець, мае такі самы вугал нахілу.
Не, гэтага не можа быць. Хіба што падман зроку, але не, так не бывае... На які схіл ні глядзі знізу, ён заўсёды будзе здавацца круцейшым, чым на самай справе.
I ўвогуле, можа, усё гэта трэба разглядаць як пытанне колькасці?.. Калі розная колькасць, натуральна, розны і ціск. Калі розны ціск, дык і прапорцыя масы і супраціўлення абавязкова мяняецца. Можа, тут ёсць залежнасць і ад будовы пясчынак? Узяць, напрыклад, чырвоную гліну. Чырвоная гліна натуральная і чырвоная гліна ўжо пасля яе здабычы маюць зусім розную велічыню супраціўлення ціску. Ды яшчэ трэба ўзяць пад увагу вільготнасць... Значыць, мадэль можа быць пад дзеяннем зусім іншых законаў.
Але, тым не менш, яго дослед не быў марны. Ён зразумеў, што вугал нахілу сцяны звышстабільны — адно гэта ўжо вялікі плён. I, увогуле, не так і цяжка звышстабільнасць ператварыць у звычайную стабільнасць.
Варта толькі крышку пабоўтаць перанасычаны раствор, як выпадаюць крышталі і ён ператвараецца ў насычаны.
Раптам, адчуўшы, што побач нехта ёсць, ён павярнуўся. Жанчына стаяла ў дзвярах і пільна глядзела ў яго бок. Ён нават не чуў, калі яна выйшла. Заспеты знянацку, ён збянтэжыўся і адступіўся назад, разгублена азіраючыся. I вось тады ён убачыў, што за яго спіною на краі пясчанага абрыву з усходняга боку тры галавы глядзяць уніз. Яны былі абверчаны ручнікамі, канцы якіх захіналі твар знізу, таму цяжка было пазнаць, ці гэта былі тыя дзяды, што ўчора, ці другія. Але як быццам — яны. Мужчына разгубіўся, але тут жа ўзяў сябе ў рукі і вырашыў, не звяртаючы на іх увагі, працаваць далей. Тое, што на яго глядзелі, падагнала яго.
Пот капаў з кончыка носа, заліваў вочы. Не было часу выціраць яго, і ён капаў з заплюшчанымі вачыма. Hi ў якім разе не трэба даваць адпачынку рукам. Калі яны ўбачаць, як ён спрытна працуе, дык зразумеюць, якія яны тупагаловыя і нікчэмныя.
Ён зірнуў на гадзіннік. Абцёр аб штаны пясок са шкла. Было яшчэ толькі дзесяць мінут трэцяй. Тыя самыя дзесяць мінут трэцяй, як і раней, калі ён апошні раз глядзеў на гадзіннік. У яго адразу прапала ўпэўненасць у сваёй хуткасці. Калі глядзець вачыма слімака, сонца рухаецца, напэўна, з хуткасцю бейсбольнага мяча. Ён схапіў рыдлёўку і зноў накінуўся на пясчаную сцяну.
Раптам шуганула ўніз глыба пяску. Глуха грукнула, нібыта падала гума, і нешта з сілаю навалілася яму на грудзі. Каб зразумець, што здарылася, ён падняў галаву і паглядзеў уверх, але пазнаць, дзе верх, так і не змог. Ён ляжаў, сагнуты папалам, у сваіх ванітах, а навокал было разліта нейкае цьмянае, малочнае святло. ЧАСТКА ДРУГАЯ
Дзяб, дзяб, дзяб, дзяб.
Што гэта за гук?
Гук званочка.
Дзяб, дзяб, дзяб, дзяб.
Што гэта за голас?
Голас д’ябла.
11
Жанчына ціхенька нешта мурлыкае. Яна бясконца паўтарае адну фразу, выбіраючы пясок з бака.
Спеў сціх. Потым стала чутно, як жанчына таўчэ рыс. Мужчына ціхенька ўздыхае, паварочваецца на другі бок і чакае, напружыўшыся, нецярпліва... зараз яна ўвойдзе, напэўна, з тазам вады, каб працерці яго цела. Ад пяску і поту скура раздражнілася. Пры адной думцы пра халодны вільготны ручнік ён увесь сціскаецца.
З таго часу як яго прыдушыла пяском і ён страціў прытомнасць, ён не падымаўся. Першыя два дні яго мучыла гарачка, амаль трыццаць дзевяць, і няўпынная рвота. Потым тэмпература спала, стала хацецца есці. Захварэў ён, відаць, не так ад таго, што быў прыдушаны глыбаю пяску, як ад сонечных промняў, якія ў час працы смалілі вертыкальна і да якіх ён не быў звыклы. Зрэшты, нічога страшнага.
Можа, таму ён хутка ачуняў. На чацвёрты дзень боль у нагах і ў паясніцы прайшоў. На пяты дзень, калі не лічыць млявасці, ён ужо не адчуваў ніякіх прыкмет нядаўняй хваробы. Але з пасцелі ён не ўставаў, нібыта вельмі хворы. На гэта былі, безумоўна, прычыны. Ён ні ў якім разе не адмовіўся ад думкі ўцякаць.
— Вы ўжо прачнуліся?
Жанчынін голас гучаў нясмела. Мужчына глядзеў з-пад апушчаных павекаў на круглявасць яе каленяў, якія выпіналіся з шаравараў, і адказаў незразумелым стогнам. Паволі выкручваючы ручнік над пагнутым медным тазам, жанчына папыталася:
— Як здаровіцца?
— Ды так сабе...
— Пратром спіну?..
Ён пакорліва аддаваў сябе жанчыне ў рукі, не толькі карыстаючыся становішчам хворага, але і таму, што гэта не было яму непрыемна. Ён, помніцца, чытаў верш пра тое, як хлопчыку, у якога была гарачка, прыснілася, што яго ўвертаюць у халодную сярэбраную паперу. Скура, што затхнулася пад слоем пяску і поту, паступова ахалоджваецца і пачынае дыхаць. Пах жаночага цела нібыта пранікае праз яго зноў жывую скуру, крыху трывожыць яго.
I ўсё ж да канца ён так і не дараваў жанчыне. Тое — адно, гэта — другое, рэчы розныя, і няма чаго іх блытаць. Трохдзённы адпачынак даўно кончыўся. Цяпер ужо спяшацца наўрад ці трэба. Яго план падкапаць абрыў, каб пясчаны схіл зрабіць пакатым, не тое што праваліўся, але проста не быў добра падрыхтаваны. Калі б не перашкодзілі непрадбачаныя абставіны — той жа сонечны ўдар — усё б удалося. Праўда, капаць пясок куды цяжэй, чым ён думаў, гэта пякельная праца, і ўсё цяпер будзе залежаць ад таго, ці знойдзе ён зручнейшы спосаб. Вось тут і прыйшло яму ў галаву прыкідвацца, што хворы.
Калі ён ачнуўся і ўбачыў, што ляжыць тамсама, у жанчыны ў хаце, дык страшэнна раззлаваўся. Гэтыя тыпы з вёскі і не думаюць пра яго. Ён усё зразумеў, і адразу выспела рашэнне. Ведаючы, што хвароба яго не страшная, яны не паклікалі доктара. А цяпер ён выкарыстае гэта і прымусіць іх яшчэ раскаяцца. Уночы, калі жанчына працуе, ён будзе спаць. Затое ўдзень, калі яна павінна спаць, ён ёй будзе перашкаджаць, скардзячыся на нясцерпны боль.
— Баліць?
— Дзіва што баліць... Пазваночнік, напэўна, недзе пакалечаны...
— Можа, паспрабаваць нацерці?
— Барані бог! Хіба можна даверыць гэта неспецыялісту? Гэтак і да магілы нядоўга. Спінны ж мозг — канал жыцця. А раптам я памру? Вам жа ўсім горай будзе. Паклічце доктара, доктара! Баліць... Страшна баліць... Калі не паспяшаецеся, будзе позна!
Жанчына доўга не вытрывае такога і выб’ецца з сілы. Яе працаздольнасць панізіцца, і хата апынецца ў небяспецы. А гэта і ўсёй вёсцы не малы клопат. Праз сваю дурноту, замест таго каб атрымаць дадатковую рабочую сілу, узвалілі на сябе яшчэ цяжар. I калі яны не збавяцца ад мяне цяпер, дык потым позна будзе.
Але і гэты план прасоўваўся не так гладка, як ён меркаваў. Ноч тут люднейшая за дзень. Праз сцяну чуцён бразгат рыдлёўкі... жанчыніна цяжкае дыханне... выкрыкі і цмоканне мужчын, якія выцягвалі кашы з пяском... Дый вецер даносіць здалёку тарахценне пікапа, брэх сабак... Як ні стараўся ён заснуць, нічога не выходзіла — нервы былі надта напятыя, і ён не мог заплюшчыць вачэй.
Уночы ён спаў кепска, і таму даводзілася дасыпаць днём. I, што найгорай, ён усё болей траціў цярпенне: пачынаў пераконваць сябе, што, калі нават і гэты план праваліцца, усё роўна знойдзецца колькі хочаш спосабаў уцячы. З таго дня прайшоў ужо тыдзень. Якраз пара падаваць заяву на пошукі. Першыя тры дні былі яго законным адпачынкам. Але далей — адсутнасць без папярэджання. Таварышы на працы, якія часта без дай прычыны раўніва сочаць за тым, што робяць іх калегі, наўрад ці змаўчаць пра гэты факт. Ужо напэўна ў адзін з гэтых вечароў які-небудзь ахвотнік зазірнуў да яго дахаты. Душны, распалены сонцам пакой пусты — ясна, што гаспадара няма. Наведвальнік у душы інстынктыўна зайздросціць яшчэ, напэўна, шчасліўчыку, які вырваўся з гэтай нары. А на другі дзень — зневажальныя абгаворы, брыдкія пошапкі з неадабральна нахмуранымі брывамі і двухсэнсоўнымі жэстамі. I ніякага дзіва... Душою ён чуў яшчэ тады, што гэты незвычайны адпачынак выкліча ў калегаў іменна такую рэакцыю. Ведама, у настаўнікаў своеасаблівае жыццё, якое ўвесь час атручваецца грыбком зайздрасці... Год за годам міма іх, як вада ў рэчцы, цякуць і сплываюць вучні, а настаўнікі, нібы камяні, мусяць аставацца на дне гэтай рэчкі. Яны гавораць пра надзеі другіх, а самі не маюць права мець надзею, нават у сне. Яны адчуваюць сябе непатрэбным хламам і ці ўпадаюць у мазахісцкую адзіноту, ці становяцца пурыстамі, да другіх пранікаюцца падазронасцю, абвінавачваюць іх у арыгінальнічанні. Яны так сумуюць па свабодзе дзеянняў, што не могуць не ненавідзець свабоды дзеянняў.
