Захар Захарович биир-икки тылынан быһыта охсон хардара-хардара, сөбүлэһэрин өйдөтөн кэҕилдьийэ олордо. Харлампьевич тахсыбытын кэннэ Элиэнэп сейфэттэн паапканы ылла. Харлампьевич – итинник киһи, бэрт биллэр суоллары да хат-хат лэбэйэрин, быһаара сатыырын сөбүлүүр. Ол эрээри үчүгэйи эрэ баҕаран сүбэлииргэ кыһаллан эрдэҕэ…
Иннигэр уурбут паапкатын чугаһата тарта, дьыаланы арыйталаан үрдүнэн-аннынан көрдө. «Александрова Гелена Семеновна, 1953 с. төрүөх, Салдыннааҕы олох-дьаһах комбинатын атах таҥаһын тигэр сыаҕын сэбиэдиссэйэ»… «Интэриэһинэй… саха, партията суох…» Сөөп, бу өлөрүөхсүт Давыдов Федор көрдөрүүтэ: «Алтынньы 31 күнүгэр киэһэ биэс ааһыыта ыалбыт Хамсеев миэхэ киирбитэ. Биһиги дуобаттаабыппыт, биир бытыылка буокканы испиппит, онтон Хамсеев дьиэтигэр тахсыбыта уонна кэргэниттэн кистээн бытыылка буокканы киллэрбитин дуобаттыы-дуобаттыы (өссө дуобаттаахтар ээ!) испиппит. Өссө эбинэр санаа киирбитэ. Миэхэ үс солкуобай баара, Хамсеев биэс солкуобайы эппитэ, онон маҕаһыыҥҥа бэрт тиэтэлинэн барбытым, буокка атыыланан бүтэрэ – сэттэ чаас буолара чугаһаабыт этэ. Икки буокканы ылбытым, Хамсеевтыын ону иһэ-иһэ дуобаттыы олордохпутуна, Александрова Гелена кэлбитэ, мин кинини 1971 сыллаахтан билэбин. Гелена кэлбитин үдүк-бадык өйдүүбүн. Улаханнык итирбит быһыылааҕым. Киниэхэ арыгы иһэрдэ сатыырбытын аккаастанар курдуга. Онтон Геленаны атаара бардым быһыылааҕа (быһыылааҕа!), Сайсары күөлгэ сылдьарбыт, Геленаны кууһа, ууруу сатыырым түүл-бит курдук. Онтон Гелена миигин улаханнык өһүргэттэ быһыылааҕа (быһыылааҕа!), хаһыытыы түһээт, быһаҕынан түөскэ сырбаппытым… Онтон дьиэбэр хайдах тиийбиппин билбэппин, сарсыарда милииссийэ үлэһиттэрэ кэлэн дьиэбиттэн ылбыттара…» (Тоҕо судургутай, уопсайынан, Чехов уулуссатыттан кинилэр хайдах Сайсары күөлгэ тиийэн хааллылар, икки бытыылканы соҕотоҕун испит итирик киһи, бэрдэ буоллар, автобус тохтобулугар эрэ тиэрдиэн сөбө…)
Элиэнэп аны Давыдов дьиэтигэр оҥоһуллубут дьэҥдьиир боротокуолун аахта: «… Давыдов дьиэтиттэн үс быһах көһүннэ, олортон тимирин уһуна 12 см, төрдүнэн – 2 см, ончоҕо – 0,2 см саха быһаҕа Александрованы өлөрүүгэ туһаныллыбыт буолуон сөп. Быһах судмедэксперкэ бэрилиннэ. Дьэҥдьииргэ 41 размердаах, тилэҕэ, оһо элэйбит кирзовай саппыкы көһүннэ, саппыкыга хаан таммалаабытын санатар дьэбинниҥи хараҥа бээтинэлэр бааллар…»
Аны бу судмедэксперт быһаарыыта: «Быһахха ханнык да хаан бэлиэлэрэ суохтар… Саппыкыга көстүбүт хаан бөлөҕө – В альфа (III) – өлүөхсүт Александрова хаанын бөлөҕөр сөп түбэһэр…» Кырдьык, дьэ, бу уорбалааһыны бигэргэтэр чиҥ дакаастабыл… Быһылаан тахсыбыт сирин боротокуола: «Өлүк иттэннэри сытар. Илиилэрэ быластыы быраҕыллыбыттар. Атахтарын тыылыы тэппит.
Өлүк таҥаһа: истээх хара тирии сонноох, бары тимэхтэрэ бүтүннэр эрээри, соно нэлэккэй, хоҥор өҥнөөх кримплен көстүүмнээх, иккис уонна төрдүс тимэхтэрэ төлөрүтүллүбүттэр, хаҥас өттүгэр, үһүс тимэхтэн биир сантиметр курдук үрдүккэ 2х1 сантиметр курдук ньолбуһах алдьаныы…»
Элиэнэп: «Чэ, бэйи, сарсын сиһилии…» – дии санаат, атын лииһи арыйда – өлүк хаартыскалара чугастан, тэйиччиттэн… Эмискэ силиэдэбэтэл илиитэ дьигис гынан паапканы мүччү тута сыста – хаартыскаҕа санаарҕаабыттыы саймаарыччы көрбүт, бэрт холку-номоҕон дьүһүннээх кыыс. «Александрова, Александрова…» – Захар Захарович хаартысканы көрөн туран, толкуйдаата. – «Капитолина араспаанньата эмиэ Александрова этэ дии…»
Ол хас да сыллааҕыта, Захар Захарович маҥнай үөрэҕин бүтэрдэҕин утаа этэ. Саҥардыы силиэдэбэтэллээн эрэр Элиэнэп уоппускатыгар Хара Муора кытылыгар курорка сынньаммыта. Оччолорго холостуой киһини туох тутуо баарай – санаата да бултуу, баҕарда да курорка барар кыахтааҕа. Муораҕа дуоһуйуор диэри сөтүөлээн, умсаахтаан баран, итии кумахха кэтэх тардыста сытан: «Хайаа, ити саха курдук киһи», – диэн саҥаны истээт, хараҕын аспыта – аттыгар икки кыыс турара, ууттан саҥардыы тахсан, купальниктара, үтүктүспүттүү санныларыгар тарҕата намылыппыт ньаассын баттахтара инчэҕэйэ, соһуйбут курдук кинини өгүрүк-төгүрүк көрөллөрө… Элиэнэп олоро түспүтэ уонна, төһө да сахаларын өйдөөтөр, атын туох да диэн ыйытыан билбэккэ:
– Эһиги сахаларгыт дуо? – диэбитэ.
Кыргыттар соһуйбуттара, онтон үөрэ түспүттэрэ. Билсибиттэрэ. Биирдэрэ – этиргэн, мыс курдук эттээх-сииннээх, намыһах уҥуохтаах кыыс Мила – Сунтаар оройуонуттан кэлбит, онно учууталлыыр эбит, оттон иккиһэ – кулуһун курдук көнө уҥуохтаах кырасыабай кыыс: «Капа… Капитолинабын», – диэбитэ уонна эппитэ:
– Ресторан үлэһитэбин. Оттон эн туох үлэһиккиний?
– Мин дуо? – Элиэнэп мух-мах буолан иһэн өрүһүммүтэ. – Органнарга.
– Ханнык? – аны Милата кыттыспыта. – КГБ дуо?
– Суох…
– Аа, милииссийэ буоллаҕа, – Мила, уҥа илиитин күөрэччи тутан туран, театр сценатыттан саҥарардыы бэрт дорҕоонноохтук: – Моя милиция меня бережет… – диэн эрдэҕинэ Капитолина быһа түспүтэ:
– Чэ, Мила, тохтоо, артыыстаама.
Кырдьыга, Элиэнэп кинилэри улаханнык аахайбатаҕа, онтон киэһэ кэнсиэркэ ыҥырбыттарыгар саараҥнаан баран сөбүлэспитэ – ханныгын да иһин, биир дойдулаахтара буоллахтара.
«Билигин, Гелена Александрова өлүүтүнэн сибээстээн, Капитолина эмиэ күөрэйэн кэллэ дуу? Баҕар, аймахтыы буолбатах, көннөрү биир араспаанньалаахтара дуу? Ол эрээри бокуонньук хаартыската үүт-үкчү Капитолина курдук ээ… Захар Захарович бу икки киһи хайаан да аймахтыыларын сүрэҕинэн сэрэйэ-сэрэйэ, дьыала лиистэрин арыйталаата: «Оо, ол иһин да… Бу кэллэ: «Туоһу К.С. Александрова, 1951 с. төрүөх, «Сайсары» ресторан оркестрын солистката: «Балтым Геля алтынньы 31 күнүгэр киэһэ 6 чаас саҕана мин дьиэбиттэн барбыта. Мин үлэбиттэн түүн 1 чаас саҕана бүтэн кыбартыырабар кэлбитим – Геля суоҕа. Дьүөгэлэригэр хонноҕо диэн улаханнык аахайбатаҕым, сарсыныгар кэлбэтэҕэр дьиксинэн эрдэхпинэ, киэһэ милииссийэттэн кэлбиттэрэ…»
Остуолга турар төлөпүөн эмискэччи тырылыы түстэ, Элиэнэп туруупканы ылла.
– Сахаар, хайа, хаһан кэлэҕин, – кэргэнин Марианна саҥата иһилиннэ. – Аспыт сойоору гынна, эйигин кэтэһэ олоробут.
– Билигин тиийиэм, – Захар Захарович туруупканы уурда, онтон сейфэтин аһан паапкайы ууран иһэн, тугу эрэ өйдөөн арыйда, санаарҕаабыттыы саймаарыччы көрбүт кыыс хаартыскатын сыныйан одууласта.
«Өлөрүөхсүт – Давыдов буолуо дуо? Ол эрээри силиэстийэлээһин көтүмэхтик саҕаламмыт, – дии санаата. – Ити гынан баран Давыдов көрдөрүүлэрэ да мунаахтар, «быһыылаахпын», «курдук» эҥин буолан, дьонум саараҥныахтарын саараҥнаабыттар».
Хааннаах саппыкы
1
Төһө да быһылаан буолбут сирин боротокуолга суруйан, хаартыскаҕа түһэрэн дьыалаҕа тикпиттэрин иһин, бэйэтэ көрдөҕүнэ эрэ сатанарын быһыытынан, Элиэнэп өлүк көстүбүт сирин үчүгэйдик чинчийэн көрдө, силиэстийэҕэ туһалыах айылаах тугу да булбата. Биир эрэ сиргэ хомус күөрэ-лаҥкы кумаламмытынан сылыктаатахха, хантан да сыһан-соһон аҕалыы уонна да атын суол-иис суоҕун быһыытынан, Александрованы чахчы күөлгэ өлөрбүт буолуохтарын сөп. Өлөрүү түүн үөһэ буолбут, оччо хойут кини манна тоҕо кэллэ? Бу диэки дьоннооҕо дуу? Давыдов көрдөрүүлэрин чуолкайдыахха… Туох-ханнык иннинэ Давыдов кимин, олоххо хайдах көрүүлэрдээҕин, төһө бэрээдэктээҕин, туох табаарыстардааҕын билиэххэ, туоһу Хамсееваны кытта кэпсэтиэххэ, ол эрэ кэнниттэн Давыдовы доппуруоска ыҥырыллыа…
Федор Давыдов ийэлээх аҕата учууталлар этэ. Бу дьон соҕотох уолларын үрдүнэн үрүҥ чыычааҕы көтүппэккэ ииппиттэрэ. Кыракый Федя да дьонун наһаа таптыыра, начаалынай оскуолаҕа наар «биэс», «түөрт» сыаналары ылара. Бэһискэ үөрэнэригэр күһүн, оскуолатыттан дьиэтигэр төннөн иһэн (суоллара бэс чагда нөҥүө ааһара, биэрэстэ кэриҥнээх сири хаамаллара) бииргэ үөрэнэр ыала уолунаан Вадиктыын туохтан эрэ сылтаан иирсэн охсуспуттара. Күүһүнэн баһыйар буолан Вадигы ытаппыта, онуоха уол ытыы-ытыы, туора сүүрэн баран:
– Иитиэх уол! Иитиэх уол! Эн дьонуҥ төрүт да учуутал буолбатахтар, эн дьиҥнээх төрөппүттэриҥ бичтэр, арыгыһыттар үһү… Учууталлар ол иһин эйигин иитэ ылбыттар.
Федя кулгааҕа чуҥкунуу түспүтэ:
– Сымыйалаама!
– Кырдьык! Кырдьык! Итэҕэйбэтэххинэ, ииппит дьоҥҥуттан ыйыт…
