Онон иккиттэн биири талаҕын: эбэтэр тыыннаах төттөрү төннүбэккин – үйэ-саас тухары манна хаалаҕын; эбэтэр солуок тутан олорор биһиги дьоммутун атаҕастаабаттарын толору хааччыйаҕын! Тойотторгор тылгын-өскүн тиэрдэҕин – ылыннараҕын! Ону хайдах толороруҥ – бэйэҥ сатабылыҥ, бэйэҥ кыһалҕаҥ! Ити мин этэрбин ылынаҕын дуу, суох дуу?! Этэ оҕус! Түргэнник!
– Сөп! Сөп! Ылынан бөҕө буоллаҕа дии! Ылынабын! Кыаҕым тиийэринэн кыһанан көрүөм! – Петров хайыай, сөбүлэһэрин биллэрэ оҕуста.
– Дьэ, ити аата, тылгын биэрдиҥ! Тугунан да, хайдах да аны куотунар кыаҕыҥ суох! Өйдөө: өскөтүн биир эмэ дьахтар, эбэтэр кыыс эһиги чиччиктэргитинэн күүһүлэммит-атаҕастаммыт буолуо да, бастатан туран, эйигиттэн иэстэһиэхпит! Ханна да куотуоҥ уонна саһыаҥ суоҕа! Биһиги эһигини кыайар да, кыайтарар да түбэлтэбитигэр эйигин уонна эһиги чиччиктэргитин, хайаан да булуохпут уонна иэһи иэс курдук иэстэһиэхпит! Ону ол курдук, таллан таас оройгунан өйдөө!64
Мээнэ тылынан эрэ оонньуур оҕолор буолбатахпыт! Уонна мантан бара охсуҥ! Манна эһиэнэ туох да суох! Манна – биһиги тойотторбут! Өскөтүн иккиһин түбэстэххинэ, олох атыннык кэпсэтиэхпит! Ону өйдөөн кэбис! Биһиги эһигини сырыы аайы көҥүл ыытыахпыт суоҕа! – Баишев Петровтаах кэннилэригэр суолу бүөлээн турар бэйэтин саллааттарыгар хайыһан, хаһыытаан бытарытта:
– Нохолоор! Бу дьону төттөрү аһарыҥ! Суолларын бүөлээн турумаҥ!
Хамандыырдарын бирикээһин истэн, кэннилэрин бүөлээн турбут саллааттар, түргэнник суол икки өттүгэр тахсан, уоннуу буолан сэлэлии турунан кэбистилэр. Сааларын тутан сылдьалларын кубулуппатылар. Петров түргэнник дьонугар кэлэн:
– Быстро возвращаемся назад! Уговорил их командира – они нас пропускают! Не оглядываться назад и по сторонам! Оружие на спину! Быстро!.. – диэтэ.
Кыһыл эрэспиэскэһиттэр сааларын сүгэн, төттөрү эргилиннилэр. Кэннилэрин хайыспакка, суол устун сэлэлээн турар үрүҥ саллааттарын икки ардыларынан хаамтаран бардылар. Суол ортотугар үрүҥ этэрээтин хамандыыра Баишев батыһа көрөн турда.
Эрэспиэскэһиттэр ааһан иһэн, суол икки өттүгэр уоннуу буолан сэлэлээн турар үрүҥ саллааттарын харахтарын кырыытынан кылап гына көрөн аһарбыттара – бары эдэр баҕайы саха уолаттара уонна кинилэри өргөстөөҕүнэн супту көрөн тураллар эбит! Дьэ, кытаанах сирэй-харах! Хамандыырдарын бирикээһэ эрэ кинилэри тохтоппут бадахтаах.
Сүрдэрэ-куттара тостубут байыастар, өр баҕайы айаннаан, маҥнай Киллэми, онтон Тулагыны аастылар. Тулагыны ааһан эрэ баран, бэйэ-бэйэлэрин ыккардыгар тыл быраҕыстылар:
– Слава богу! Живыми остались!
– А я думал, что нам конец!
– Николай Васильевич, что сказал их командир и кто он? – Петров солбуйааччыта, эдэр уол, чугаһаан кэлэн ыйытта:
– Это мой земляк… Вместе в школе учились…
– Видно, суровый мужик!..
– Да, пришлось притворяться мирным агнцем! Иначе, нельзя!
– Что будем сказать своему начальству?
Петров айаннатан иһэн тэһиинин күүскэ тардан, атын чочумча тохтотто. Киһитин сирэйин-хараҕын кэтээн көрө-көрө:
– Скажем, что почти все дороги в сторону Намского улуса перекрыты белоповстанцами… В действительности, это так. Поэтому, дальше вести разведку в этом направлении – бессмысленно! Зря будем терять людей!.. Над местным населением, больше, не глумляться… Вообще, прекратить жестокое отношение над инакомыслящими!..
– Хорошо. Действительно, так и надо было…
Мархаҕа чугаһаан иһэн, икки эдэр красноармеецтар дьонноруттан арыый хаалан иһэн, кистээн бэйэ-бэйэлэрин ыккардыгар тыл быраҕыстылар:
– Я больше не буду стремиться идти добровольцем в разведку, – диэн сибигинэйэ былаан эттэ доҕоругар сүүрбэччэлээх уол.
– Я тоже так думаю. Жизнь человеку дается один раз… У меня на родине – Орловщине – остались престарелые родители и любимая девушка. Живым бы вернуться к ним…
– Ты, должно быть, видел – какие лица, глаза у солдат-повстанцев?! Они – якуты, но такие же молодые парни, как мы с тобой! Скажи мне – чего мы с ними не поделили?!
– Действительно, пускай они живут по-своему, а мы с тобою, тоже, по-своему!..
– Живым бы остаться и вернуться к своим родным…
– Да, я тоже так, думаю. Это мое самое сокровенное желание!
– Пусть будет так!.. Все, поехали!..
Уолаттар аттарын туос бөтөрөҥүнэн түһэрэн, дьоннорун ситэ баттаатылар.
Марханы саҥата-иҥэтэ суох аастылар. Куоракка кэлэн, начальстволара баар сиригэр быһа кэлэн, ханна, хайдах сылдьыбыттарын, кими кытта кэпсэппиттэрин, тугу көрбүттэрин-истибиттэрин барытын, сүбэлэспиттэрин курдук дакылааттаатылар. Ити гынан баран, Николай Васильевич Мархаҕа тэриллэн олорор солуок ылыллыбыт бастаанньыстар чугас дьоннорун хаайбыт концентрационнай лааҕыр туһунан Баишев этиитин уонна сааныытын умнан биэрбэтэ: «Хайдах гыныахха? Агеевка этэн туһата суох! Лебедевкэ – эгэ эрэ! Маҥнай бэйэ дьонугар Ойуунускайдаахха этэн, сүбэлэһэн көрүөххэ! Оннуга ордук буолууһу! Ойуунускай – губревком бэрэссэдээтэлэ, бырабыыталыстыба баһылыгын курдук дуоһунаска олордоҕо. Ылыннахтарына кини этиитин ылыныахтара. Ойуунускай ылсыстаҕына эрэ туох эрэ тахсыаҕа!» – дии саныы-саныы губревкомҥа барда.
Тиийбитэ Ойуунускай хоһугар улахан мунньах буола турар эбит. Петров тыаһа-ууһа суох киирэн, кэнники ыскамыайкаҕа наркомпросс үлэһиттэрэ Михаил Константинович Артемьевы уонна Николай Егорович Афанасьевы кытта кэккэлэһэ олорунан кэбистэ.65 Мунньах бүтэн эрэр буолан, Петров Ойуунускай хаһан босхолонорун кэтэһэн олордо.
Сотору мунньах бүттэ. Дьон тарҕаһан барда. Инники ыскамыайкаттан Исидор Барахов туран, Ойуунускайдыын тугу эрэ кэпсэтэн бардылар. Сотору кабинекка Ойуунускай, Барахов уонна Петров үһүө эрэ хааллылар. Николай Васильевич: «Бу дьон өтөрүнэн бүтүө суохтар!» – дии санаата уонна көхсүн этиттэ. Дьоно кини диэки көрө түспүттэригэр:
– Суһал кэпсэтии наада буолла. Күнү-дьылы күүппэт быһыы-майгы тирээтэ. Үһүөн олорон кэпсэтиэҕиҥ, – диэтэ.
– Суһал кэпсэтии буоллаҕына, суһаллык бүтэрэр гына оҥостуоҕуҥ. Суһал быһаарыыны эрэйэр дьыала элбээтэ, – Ойуунускай сөбүлэстэ.
Үһүөн олордулар. Ойуунускайдаах Барахов, Петров тугу этэрин кэтэһэн, кинини көрөн олороллор.
– Мин бүгүн Нам туһаайыытынан эрэспиэскэҕэ баран кэллим. Бастаанньыстар суол аайы бааллар. Тоһуурга түбэһэн, чуут өлө сыстыбыт. Кыл мүччү тыыннаах ортубут… Быраан аннын диэки… Урут Төҥүлү оскуолатыгар бииргэ үөрэммит киһим хамандыырдаах түөрт уонча киһилээх этэрээт биһигини, урукку сырыыларбытынан истэн, анаан тоһуйбут. Хамандыырдара – Баишев Гавриил Васильевич диэн, суруйар идэҕэ сыстан испит, уруккута сибээс үлэһитэ киһи…
– Билэн, билэн! Оннук киһи баара! Сүрдээх туспа толкуйдаах – сахалыыны өрө туппут киһи! Киһи сирбэт өйдөөх-санаалаах ыччата эбит дии санаабытым… Ол киһи бастаанньаҕа холбоспут, өссө хамандыыр буолбут эбит дии?! – Ойуунускай соһуйда.66
– Ол этэрээт суолга иннибитин-кэннибитин бүөлээн кэбистэ. Хамандыырдара утары кэлэн кэпсэттэ: «Барыгытын тоһуйан тоһурҕаттаран кэбиһиэхпин санаан баран, бэркиһээн тохтоотум – кэпсэтэн көрөөрү», – диир. Баишевтыын биир нэһилиэк ыччаттарабыт. Мин дьонум ытыһан охтоору гыммыттарын, нэһиилэ тохтоттум. Биһигини түөрт төгүл баһыйар ахсааннаах дьон ас гыныахтара дуо?!
– Дьэ, ол Баишев туох диир эбитий? – Барахов интэриэһиргээтэ, олоппоһун иннин диэки сыҕарыс гыннарда.
– Бастаанньыстарбыт Дьокуускай куорат иһигэр туох буоларын, биһиги тугу гынарбытын барытын ааҕа-билэ сылдьаллар эбит! Дьэ, сүрдээх. Саамай кинилэри майгыларын алдьаппыт суолунан биһиги Мархаҕа концентрационнай лааҕыры тэрийэн, дьону солуок тутуубут буолар эбит. Онно харабыл буолан олорор дьону – ыраахтааҕы холуобунай сыылынайдарын Боруну уонна Глыгалоны кытта истэр-билэр эбиттэр. Баишев биһигини босхолоон ыытарыгар миэхэ кытаанахтык саанна, сэрэтии оҥордо: «Концлааҕыргытыгар биир эмэ кыыс эбэтэр дьахтар күүһүлэммит-атаҕастаммыт буолуо да, кытаанахтык иэстэһиэхпит! Эһигини кыайар да, кыайтарар да түгэммитигэр буруйдаахтары ирдээн да туран булуохпут – ханна да куотуоххут суоҕа! Бастатан туран, эйигиттэн иэстэһиэхпит! Ону ол курдук, өйдөө!» – диэтэ. Кини да, саллааттара да сирэйдэрэ-харахтара ынырык! Эппит тылларын толорортон аккаастаммат сирэйдэр-харахтар! Дьэ, ону туох диигит?
