Обун санаатыгар, дьоно Манчаарыны кытта сылдьыбытын сэрэйдилэр. Туох эрэ бөрүкүтэ суох быһыыга түбэспит дьон курдук буоллулар. Үөрбүт быһыылара биллибэт.

Сарсыарда туран Тиэхээн инитин олуйан-молуйан ыйытта. Обун төрүт да муҥкук, көнө муҥутаан, ыктаран билиннэ. Барытын кырдьыгынан кэпсээтэ. Дьоно кини кэпсээниттэн сүрдээҕин куттаннылар. Уоллара туох эрэ улахан буруйу оҥорбутун курдук саныыллар. Дьиэҕэ киирэн, көрдөрбүтүнэн туран, баай ыал малын-салын халааһын диэн, икки атах истибэтэх суола. Улахан буруй, айыы, саат-суут.

Тиэхээн күөлгэ баран туутун көрөн кэллэ. Онтон үтэһэлээх балык буһан күнүскү аһылыктарыгар олордулар.

– Тыыллымаҕа бараҥҥын Даркы Дьаакыпка бу малы барытын төннөр. Уонна атаҕар үҥэҥҥин буруйга-сэмэҕэ тиэрдимэ диэн көрдөс, – дьиэлээх дьахтар Ылдьаана санаатын түмүгүн эригэр Тиэхээҥҥэ иһитиннэрэр.

– Оттон оччоҕо Манчаары уолбутуттан ситиһиэ суоҕа дуо? Кимиэхэ да кэпсээмэ диэн сэрэппит буолбат дуо, – Тиэхээн кыынньыбыт сылаас үүттэн сыпсырыйар.

– Кырдьык, ити киһи уолбутун өлөрөн да кэбистэҕинэ көҥүлэ, – эмээхсин эбэн биэрэр.

– Оччоҕо хайдах буолабыт? Торбос сонноох сылдьан эмискэ суккун сонноннохпутуна дьон хантан ыллахтарай диэхтэрэ, – Ылдьаана Тиэхээн диэки көрөр.

– Онуоха-маныаха диэри кистээн кэбиһэр инибит. Оттон бүүчээн ыытын куоракка ыытан атыылаттарыахпыт. Бүүчээн ыыта ыарахан сыаналаах буолуо.

– Бу киһи аны үп сиэри гынна дии. Тыалынан киирбит үп холоругунан тахсар диэн өс хоһооно баарын умуннуҥ дуо?

– Биһи уолбут дьону халаспатах. Көннөрү сирдьит, таһаҕасчыт буолбут. Ол аата үлэлээн ыллаҕа дии. Икки атах оннооҕор буолуох айыыны оҥорор ини.

– Манчаары кэлэн эмиэ уолбутун илдьэ барара буолуо. Бэбэһэ бэдэр мэйии бэйэтэ барсыа дуо, биһи уолбутун уган биэрдэҕэ.

– Бэбэһэ халбархай киһи. Ол уруккуттан биллэр.

Обун убайыттан Тиэхээнтэн уон сылынан эдэр. Оҕо эрдэҕиттэн аҕа туппут киһитэ. Убайа тылынан-өһүнэн даҕаны баһыйар. Уол киэһэ үлэтиттэн кэлбитигэр убайа мас-таас курдук эттэ:

– Аны Манчаары кэлэн онно-манна ыҥырдаҕына олох барсыма. Дьону халыыр, талыыр диэн, үрдүк таҥараҕа айыы, бар дьоҥҥо саат, чолобууда суукка буруй буолар. Манчаары тутуллан хаайылыннаҕына, эн эмиэ хаайыллыаҥ. Оччоҕо ойох ылыах буолбут кыыһыҥ кэлиэ суоҕа. Ону өйдөө. Таһыйдаҕына даҕаны тулуй. Эр киһи буоллаҕыҥ дии.

Ыаллар сайылыктарыгар көһөн кэлбит саҥалара иһилиннэ. Биир үтүө күн Бүөтүччээн, саҥатык соҕус даба ырбаахытын кэтэн, Бүрүнэйгэ барда. Онно атаһын Охоноон уолу көрсүөхтээх.

Сайылык, алаас эҥин өҥнөөх сир симэҕинэн киэргэнэн, олус тупсубут. Кинилэр кыараҕас ыырдарыгар холоотоххо, алаас сир хонуута киэҥэ, киһитэ-сүөһүтэ элбэҕэ, үтүө дойду буоллаҕа. Күөрэгэй чыычаах саҥата дьырылас.

Алааһы ортолоон эрдэҕинэ ыттар үрдүлэр. Батыһан кэлбит ыта Моойторук кулгааҕын чөрбөттө. Инники иһэн тохтоото. Эргиллэн иччитин көрөн ылла. Иккитэ-үстэ «моҥ» диэтэ. Ити икки ардыгар икки ыт үрэ-үрэ утары кэллэ. Анараа ыттар ыты көрөн сэрэммит курдук туттан чугаһаатылар. Ыкса кэллилэр. Маҥнай сытырҕалаан көрдүлэр. Аргыый кутуруктарын хамнаталлар. Моойторук дьулайбыт көрүҥнээх, кутуругун купчуппут да буоллар, эмиэ сытырҕалыыр.

Күөт ыт арҕаһын түүтүн адаарытан көхсүн тыаһатта, тииһин көрдөрдө. Бүөтүччээн аны ыппын тутуохтара диэн «чөт» диэтэ. Ыттарга чугаһыы хаамта. Мас сытара буолаарай диэн көрүөлээтэ.

Эмискэ ыттар ардырҕаһа түстүлэр да охсуһан булумахтастылар. Моойторук уҥа-хаҥас харбыалаһан иһэн, мүччү ойон, дьиэтин диэки ыстанна. Кутуругун купчуччу туттубут. Дойдулаах ыттар эккирэтэн субуруҥнатан, үрүйэҕэ түһэрэн көстүбэт буолан бараннар, сотору төннөн, тылларын салыбыратан кэллилэр. Кыайбыт-хоппут көрүҥнээхтэр. Бүөтүччээҥҥэ кыһаммакка, дьиэлэрин диэки дыгыйдылар.

Дьиэҕэ киирбитэ – дьукаахтыылар бары кэлбиттэр. Оттон Охоноон уол баара көстүбэт. Бүөтүччээн ыалдьыт быһыытынан уҥа ороҥҥо кэлэн олордо.

– Тугу кэпсиигит? – Бүөтүччээн сиэр быһыытынан аан аһан кэпсэтэр.

– Суох. Эн кэпсээниҥ? – Быргый ийэтэ кыра уҥуохтаах чаҕаарыйбыт эмээхсин кэпсэтэр.

Дьиэлээх эмээхсин туох сонуннаахтарын, хайдах кыстаабыттарын, хас ынах төрөөбүтүн эҥин ыйыталаһар. Бүөтүччээн оҕо киһи быһыытынан хоруйдуур эрэ.

– Манчаары Баһылай эмиэ күөрэйэн ыалга ыалдьыттаабыт үһү. Ону истибиккит дуо? – Быргый Дьөгүөр оһох иннигэр сүгэ ытаһалыы олорон ыйытар.

– Суох. Истэ иликпит. Хайа ыалга сылдьыбытый? – Бүөтүччээн «ыалдьыттаабыт» диэн тылы көнөтүнэн өйдөөтө.

– Хоро нэһилиэгэр Архыып Сүөдэрэп диэн киһиэхэ ыалдьыттаабыт.

– Ол аата хайаабытый? – Бүөтүччээн тыл эҕэтин дьэ сэрэйдэ.

– Хайыай, ыган-ынан туран ампаардарын астарбыт уонна малларын халаабыт. Хата сэрэнэн олоруҥ, эһи ампааргытын алдьатан баайгытын халыаҕа.

– Оҕону хаадьылаама. Манчаары үрдүк өһүөлээхтэри өҥөйөр сурахтааҕа, – эмээхсин үүт кыынньаран ыалдьыкка иһэрдээри көһүйэҕэ кутар.

Бүөтүччээн атаһа суох буолан, кыынньыбыт үүтү иһэн баран дьиэтигэр төнүннэ. Дьиэтигэр кэлэн ытын чинчийэн көрдө. Эмсэҕэлээбэтэх. Арай муннун кырыытын сиирэ ытырбыттар. Моойторук иччитигэр кутуругун куйбаҥнатар, илиитин салаан «ньалып» гынна.

– Хайа туох сонуннаах ыалга сырыттыҥ? – Дьаакып оҕонньор уол киирэрин кытары ыйытар.

– Манчаары ыалы халаабыт үһү, – Бүөтүччээн сонунун иһитиннэрэр.

– Тыый! Кимнээҕи? – Мааппа этэрбэс абырахтыы олорон тохтоон, уолун диэки көрөр.

– Хороҕо Архыып Сүөдэрэп диэн киһиэхэ сылдьыбыт.

– Хайалара буоллаҕай. Сахалыы аатын эппэтилэр дуо? – оҕонньор лаппыйан ыйытар.

– Суох.

– Төһө эмэ таһыллар, көскө ыытыллар да кэһэйбэт, көммөт киһи эбит, – Байбал оһох иннигэр олоппоско олорор.

– Отуора алдьаммыт киһи буоллаҕа. Уонна тугу иһиттиҥ? – оҕонньор сиэниттэн эмиэ ыйытар.

– Уонна тугу да кэпсээбэттэр.

– Бэйи, мин бэйэм бара сылдьыыһыбын. Бу киһи тугу да иҥэн-тоҥон ыйыталаспатаҕа буолуо.

Оҕонньор ыалга баран, саас, өрүс хаайыан иннинэ, куораттан нууччалар тахсаннар, Манчаарыны тутаары уонча хонукка көрдөөн баран, булбакка төннүбүттэр үһү диэн сураҕы истэн кэллэ. Ол аата Манчаары эмиэ күөрэйбит үһү диэн кэпсээбиттэрэ кырдьык эбит.

Уонча хонук ааста. Манчаары туһунан сурах хас нэһилиэк аайы долгун курдук тарҕанна. Хаһан баҕарар сурах-садьык эбиилээх, күүркэтиилээх буолар. Ол ыалы халаабыт, бу баайы таһыйбыт, онно сылгы өлө сытарын көрбүттэр, манна ат сүппүт үһү диэн кэпсээн үллэҥнэтии. Ыалга ыалдьыт киирдэҕинэ туох ханнык иннинэ Манчаарыны сураһаллар.

Баайдар уйаларыгар уу киирдэ. Улахан баайдар ампаардарын үрдүгэр чуолҕаннардаах кыра мэҥэһик ампаар оҕотун туттара охсон, түүннэри-күнүстэри харабыллаах олороллор. Онно-манна ынах, сылгы сүппүтэ элбээтэ. Ону, Манчаарыга балыйтараары, нэһилиэк уоруйахтара бэйэлэрэ сииллэр быһыылаах диэн сэрэйдэллэр даҕаны, ким-хайа иннинэ Манчаарыны ааттыыллар.

Манчаары абаҕатыгар Чоочо баайга өстөнөр үһү, хаһан эрэ киниэхэ ыар ыалдьыт буолара буолуо дэһэллэр. Ыаллар кыра оҕолорун «Манчаары кэлиэ» диэн куттуур буоллулар.

Бэс ыйын халлаана ардахтаах буоллаҕына, өҥ үчүгэй дьыл буолар. Быйыл ардах сири син бэркэ өҥсүттэ. Сир ийэ барахсан ардах түһэн аастаҕына ырааһырар, салгынныын чэбдигирэр. Ону билбит курдук чыычаах саҥата эмиэ элбиир. Быйыл сайын бырдаҕа аҕыйах буолла. Ону бэс ыйын саҥатыгар халлаан тымныйан бырдаҕа өллөҕө, кэҕиннэҕэ дэһэллэр.

Дьаакыптаах киэһэлик, дьиэлэригэр олордохторуна, эмискэ ыттара үрдэ. Охоноон уол кэллэҕэ буолуо дэстилэр. Баччаҕа кини кэлээччи. Сотору ыт тэскилээн баран тэйиччи туран үрэрэ иһилиннэ. Хайалара кэллэҕэй?

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.