Аттар холуннарын чиҥэтэн баран мииннилэр. Обуну сур акка олортулар. Бэбэһэ хаалла.

Обун Арамаан бастаан иһэр. Манчаары саалаах, батыйалаах. Топпооску тоҕо эрэ хотуурун туоһунан суулаан баран ыҥырда сылдьар. Оттон Обуҥҥа кыыннаах быһаҕа эрэ баар.

Манчаары баран иһэн Обунтан Тыыллыма баайа Даркы Дьаакып ханна олорорун ыйыппытыгар киһитэ «билбэппин» диэтэ. Саҥата суох айаннаан истилэр.

Кус элбээбит. Эҥин бэйэлээх өҥнөөх-дьүһүннээх кустар күөлтэн күөлгэ көтөллөр. Кус эрэ буолуо дуо, бараах, чөкчөҥө үөрэ элбэх. Кыһыл түөстээх талах чыычаахтара үөрдэрин батыһа биирдиилээн көтөллөр.

Былыта суох ыраас халлааҥҥа үөһэ ойбут күн итии сыламынан сыдьаайар. Арҕааттан үрэр быстах сиккиэр сөрүүн салгына сайар. Хонууга халыйбыт күөлгэ түспүт кустар долгун сырдык эрэһэтигэр ордук чуолкайдык харааран көстөллөр. Аттар туйахтарыттан сир куоһаҕар халыйбыт уу бырдаҥалыыр. Алаас иһэ күрэҥсийэ күкээрбит өҥүн уларыта илик. Арай үрдэл сиргэ хайы-үйэ ньургуһун тахсан бүөрдээн эрэр. Аны аҕыйах хонугунан күн уотугар арыллан тахсыа буоллаҕа.

Бу бэйэлээх үчүгэйгэ, күрүлүүр күнүс, дьону халыы-талыы баран иһэллэрэ саныырга алыс сүөргү, куһаҕан. Ойох ылыам этэ диэн күнү-ыйы ааҕа сылдьар бэйэтэ аны түөкүттэр сирдьиттэрэ буолан хаалла. Киһи хаһан да үөйбэтэх-ахтыбатах суолугар түбэһэр эбит.

Күн сүрдээҕин уһаабыт. Киэһэлик Тыыллымаҕа чугаһаатылар. Улахан алаас саҕатыгар кэлэн, сыарҕалаах оҕуһу мииммит киһи туора суолунан баран эрэрин көрдүлэр.

– Ол киһиттэн баран Даркы Дьаакып ханна олорорун ыйыт. Бэйэҕин биллэримэ, – диэн Манчаары Обуҥҥа сорудах биэрэр.

Обун атын тиэтэтэн оҕустаах киһиэхэ чугаһыыр. Кырдьаҕас оҕонньор аттаах киһи кэлбитигэр оҕуһун тардан тохтотор.

– Оҕонньор, кэпсиэ.

– Суох. Эн, кэпсиэ.

– Даркы Дьаакып диэн киһи ханна олороруй?

– Ити чараас тыаны аастаххына суолуҥ икки аҥыы арахсыа. Уҥа суолу тутустаххына тиийэҕин, – оҕонньор билбэт киһитин сонурҕаабыттыы көрөр.

– Төһө ырааҕый?

– Чугас. Икки эрэ биэрэстэ буолуо. Хантан иһэҕин?

– Ыраах нэһилиэктэн, – Обун атын хаамтаран аһара барар.

Тыаҕа киирэн, атын тохтотон, дьонун күүттэ. Талах, хахыйах былаастаах симилэх ойуур көстөр. Ким эрэ суол кытыытыгар турар тиит лабаатыгар эргэ томторугу ыйаабыт. «Сибилигин итинэн күрээн хаалбыт киһи» дии санаата. Ол эрээри кэбис. Манчаары кыыһыран өһүөннүө. Итинэн кини кэлбитин кэмсинэр санаатын уҕарытта.

Ыйдарбыт сирдэригэр дьэ чугаһаатылар. Аттарын тыа иһигэр тэйиччи баайдылар. Сонос талаҕы быһан, икки мохсуо маһы оҥордулар. Биири Топпооску ылла, иккиһин Обуҥҥа туттардылар. Онтон хатыҥ туоһун хастаан сирэй сабыыта оҥоһуннулар. Икки харах уонна мурун туһунан туоһу ойо быстылар. Бүүрэ тардар буолан туос киһи сирэйигэр иҥнэр. Түспэтин диэн кулгаахтарыттан эмиэ иҥнэр гына оҥордулар. Манчаары бэйэтэ сирэй сабыыта оҥостубата.

Тыа саҕатыгар кэлэн чуҥнаан көрдүлэр. Улахан балаҕан, ампаар, хоспох эҥин көстөр. Күн тыа баһыгар түстэ.

Обун кэлэн иһэн «Манчаары ыалы халыырын көрүөм» диэн хантан эрэ түгэхтэн күөрэйбит көлдьүн санаалааҕа. Дьулаан, суоһар быһыы сибилигин буолуохтааҕыттан саллыбыт киһиэхэ, ол көлдьүн санаата эмиэ түгэххэ түһэн кирийбит, симэлийбит.

– Кэбис, миигин илдьимэҥ. Мин манна хаалыам, – Обун сирэйин сабыытын устан сиргэ уурар.

– Көр эрэ, бачча кэлсэн баран, аны барсымаары гынар дуу?! Хата, батыйа хаптаҕайынан үчүгэй аҕайдык самыыгын лабырҕатыам ээ, – Манчаары, Обун көрдөҕүнэ, моонньун тымыра күүрбүт.

– Оо, дьэ, куттаҕас да киһигин доҕоор. Эн таһырдьа туруоҥ. Куттаныма, – Топпооску төһө да ньымааттаан саҥардар эмиэ кыһарыйар.

– Чэ, ыл, туоскун сирэйгэр кэтэт! – Манчаары саҥата кытаанах.

Биир бэрэмэдэйи тутан аҕалбыттара. Манчаары Обуҥҥа «тугу таһырдьа бырахпыппытын бэрэмэдэйгэ хаалаар» диэн эттэ.

Боруҥуй буолуута туран, дьиэ диэки хаамтылар. Үүт күрүө иһигэр киирбиттэрин кэннэ, эмискэ ыт үрэн баргыйда. Манчаары батыйатынан далбаатаан ыты үүрэн, дьиэ ааныгар сүүрэн тиийдэ да, аан халҕанын тэлэ тардан иһирдьэ киирэр. Топпооску киһитин кэнниттэн киирсэр. Обун эппиттэрин курдук таһырдьа туран хаалла.

– Илиигитин-атаххытын хамнатымаҥ! Ыар ыалдьыт, дьоһун хоноһо кэллим, – Манчаары баргыытаан саҥарбыта дьиэ таһыгар иһиллэр.

Сотору олоппос дуу, туох дуу түҥнэри тэбиллибит тыаһа, күргүйдүүр саҥа, дьахтар ньааҕыныыра, ким эрэ ааттаһара иһиллэр. Ортоку түннүк иһирдьэттэн анньыллан, таһырдьа түһэн, дьиэ иһэ аҥас гынар. Аһаҕас түннүгүнэн нуучча таҥаһынан тигиллибит ырбаахы, суккун сон, солко кур, хас да ылтаһын тэриэлкэ таһырдьа быраҕыллар. Обун олору ыла-ыла бэрэмэдэйгэ угаттыыр. Дьиэ иһигэр Манчаары ампаар күлүүһүн көрдөөн күргүйдүүрэ иһиллэр. Ампаардарын хатыыр эбиттэр.

Чочумча буолан баран, Манчаары тахсан ампаар күлүүһүн аһар. Топпооску дьиэҕэ хаалар. Ампаар иһиттэн аһаҕас аанынан бэдэр саҕынньах таһырдьа быраҕыллар. Онтон бэдэр тириитэ, имиллибит сарыы, сиэрэй суккун сон, хас да кыһыҥҥы бэргэһэ таһырдьа тамнааттанар. Обун ыла-ыла бүк-тах тутан бэрэмэдэйгэ хаалыыр. Манчаары иһирдьэ тугу эрэ хасыһан баран көмүс куру быраҕар. Тахсарыгар саппыйаны кытта тимир сааны тутан тахсар.

Дьиэ ааныгар тиийэн өҥөйөн туран киһитин ыҥырар. Топпооску дьиэттэн тахсан үүт умуһаҕар киирэн, хаҥас илиитигэр сүөгэйдээх ыаҕаһы тутан, уҥатыгар чабычахтаах арыыны кыбынан тахсар.

Обун бэрэмэдэйи ылан санныгар биллэхтии быраҕар. Ыт тэйиччи туран тохтоло суох үрэр. Бу барыта олус дөбөҥ уонна судургу курдук буолла.

Ыар ыалдьыттар тиэтэйэ-саарайа аттарын миинэн, атын сир диэки туора бараллар. Түүннэри наар тыанан айаннаан, сыыйа дьиэлэрин диэки эргитэллэр. Хайа эрэ алааска аһыы сылдьар атыыр үөрүн көрөннөр, суолларын муннараары, сылгылары иннилэригэр үүрэн бараллар.

Сарсыарда, биир кыра бүтэй алааска тохтоон, аттарын аһата ыыттылар. Өйүөлэрин, буспут эти, сиэтилэр. Солуурчахха чэй өрөн истилэр. Өтөр аһаабатах дьон аччыктаабыттар, утаппыттар. Сүөгэйдэриттэн сиэтилэр. Онтон күн ортотугар диэри утуйдулар.

Киэһэ, боруҥуй буолуута, эмиэ айаннаатылар. Түүн дьиэлэригэр чугаһаан баран, тыаҕа тохтоон малларын үллэһиннилэр. Манчаары Обуҥҥа суккун сону, икки ылтаһын тэриэлкэни биэрдэ. Улахан сарыы саппыйа иһигэр биэс киис тириитэ, алта бүүчээн ыыта баар эбит. Онтон биир киис тириитин уонна эмиэ биир бүүчээн ыытын Обуҥҥа биэрдилэр.

– Бу сырыыбытын иэгэйэр икки атахтаахха иһитиннэрэр буолаайаҕын. Мин туспунан кимиэхэ да кэпсээмэ. Этиэҥ да өлөрөн кэбиһиэхпин сөп. Мин абааһы киһибин, – Манчаары Обуҥҥа сутуругун көрдөрөр.

– Оттон бу малбын дьоммор хантан ыллым диибиний? – Обун күндү малы ыларыгар ол туһунан санаабыта.

– Бэбэһэ биэрдэ диэ. Киниэхэ дьиэ маһа кэрдэр үһүгүн буолбат дуо, – диэн Топпооску сүбэлиир.

– Дьиэ маһын кэрдэрбэр хаччы ылыах буолбутум.

– Бу малы эбии үлэлээбиппэр биэрдэ диэ. Ону булан эппэккин дуо? Мин туспунан дьоҥҥор да кэпсээмэ. Кэпсиэҥ да сэрэн, – Манчаары эмиэ сэрэтэр. Ол эрээри сирэйэ-хараҕа сымнаҕас.

Обун Арамаан Бэбэһэ Ыстапааннаахха кэлэн икки хонно. Күнүс тыаҕа тахсан мас кэрдэр. Үһүс киэһэтигэр дьиэтигэр дьэ тиийэн, Бэбэһэттэн уларсыбыт матаҕатын туппутунан киирдэ. Дьоно дьиибэргээбит харахтарынан көрдүлэр.

– Хайа тоҕо ыҥырбытый? Бу тугу аҕаллыҥ? – Тиэхээн саҥата суох олорбохтоон баран ыйытар.

– Оттон Бэбэһэ биэрдэ, – Обун матаҕа иһиттэн ылтаһын тэриэлкэни хостоон ылан остуолга уурталыыр. Суккун сону, бүүчээн ыытын хостуур. Бэбэһэ сүбэтинэн киис тириитин ыалга хаалларбыта. Онуоха-маныаха диэри диэн.

– Тыый, нохоо, суккун сон. Сабыс-саҥа. Бу тугуй, бүүчээн ыыта дуу? – ийэтэ эмээхсин кэлэн бүүчээн ыытын сыллаан көрөр.

– Бу туох ааттаах күндү маллары биэрдэ? Тугу үлэлэттэ? – Тиэхээн эмиэ ыйытар. Соһуйа көрөн хараҕа кэҥээбит.

– Оттон умуһах хастарбыта. Уонна ааспыт сайын киниэхэ от охсубутум дии, – Обун этиэх буолбут тылын этэр.

– Ол умуһаҕы саас, тоҥҥо, хаһаллар үһү дуо?

– Уолбар тутар саҥа дьиэбэр хастарабын диэбитэ. Баран Бэбэһэттэн ыйытыҥ даҕаны.

– Тугу-тугу кэпсээн эрэр киһи буоллуҥ, – Тиэхээн түннүгү көрөн ылар.