Байбал дьиэҕэ киирэн, кэтэһэн олорор дьон санааларыгар, лис курдук сүгэһэрин көхсүттэн түһэрдэ. Сонно тута Мааппа кэлэн, матаҕа быатын сүөрэн, аһын хостуур. Биирдэ сиир эт, кыра ис уонна син балачча тар ыыппыттар. Баччаҕа бу да үчүгэй. Таах олордоххо ас хантан кэлиэй. Тирии имитиитэ диэн, кыһыҥҥы иллэҥ кэмҥэ үс эр киһиэхэ улахан үлэ буолбатах. Көһүйэҕэ уу кутан, эт угаттаан, чох тардан, уокка уура оҕустулар.
– Хайа дьэ, төһө бэркэ олороллор? Туох солуну кэпсииллэр? – оҕонньор утуйар таҥаһыгар өйөнө сытан ыйытар.
– Үчүгэйдик олороллор. Соччолоох туох да солун суох. Ыһыы Сэмэн куораттан тахсыбыт үһү, – Байбал уот иннигэр кэлэн олорор.
– Тугу таһаарбыт үһүнүй? – Мааппа оһоххо мас эбэр.
– Биир иһит арыгылаах үһү. Саа сэбин, аҕыйах арсыын таҥас таһаарбыт үһү. Түлүрбэх Бүөтүр өлбүт үһү.
– Оо, ээ. Аҕабыыт кэлэн собуордаабыт үһү дуо? – оҕонньор эмиэ ыйытар.
– Собуордаппыттар үһү.
– Били Манчаары түөкүн сураҕа иһиллэр үһү дуо?
– Туох да иһиллибэт дииллэр.
Хас да сыллааҕыта Манчаары Баһылай диэн Нөөрүктээйи киһитэ буруйу оҥорон хаайыыга киирбитэ. Онтон күрээн кэлэн дьону халаабытын иһин тутан, сууттаан, көскө ыыппыттара. Киһилэрэ аараттан күрээн кэлэн, эмиэ дьону халаабытын тутаннар, сууттаан, оруосканан таһыйтаран бараннар Лаамыга2 көскө ыыппыттара. Онтон икки сыл буолан баран, ааспыт сайын, эмиэ күрээбит үһү диэн сурах иһиллибитэ. Күһүнүгэр ханна эрэ кинини көрбүттэр, ким эрэ ата сүппүт, биэни ытан баран этиттэн ылан барбыт диэн, үһү-тамах курдук кэпсээн тарҕаммыта. Ону сорохтор итэҕэйбэттэр этэ. Манчаары күрээбэтэҕэ буолуо, бэйэбит уоруйахтарбыт, Манчаарыга балыйтараары, уоран сиэтилэр ини дэһэллэрэ.
Онтон күһүн буолан хаар түспүтэ. Манчаары ханна да барбыта биллибэккэ, сураҕа да иһиллибэт буолбута. Ол иһин күрээбит үһү диэн сурах сымыйа кэпсээн эбит дэспиттэрэ. Манчаары чахчы сыылкаттан күрээбит үһү, быраабаҕа биллэрии кэлбит диэччилэр эмиэ бааллара.
Саха киһитэ улахан буруйу оҥорон хаайыыга киирэрэ, сыылкаҕа барара, өссө ол дойдуттан күрээн кэлэрэ диэн, урукку өттүгэр буолбатах түбэлтэ. Ол иһин киһи итэҕэйбэт.
* * *
Муус устар ый ортотун диэки өр кэтэһиннэрбит ынахтара дьэ төрөөн, үрүҥ аһы сиир буоллулар. Иккис ынахтара эмиэ синньээн эрэр.
Сааскы ичигэс күҥҥэ эдэр киһи дьиэтигэр тэһийэн олорбот буолар. Бүөтүччээн икки айаны сүгэн тыаҕа таҕыста. Ыарахан бакаайыта уһуллубут ыт батыһаары гыммытын, уһун уктаах холотунан дугдуруйан төттөрү үүрдэ.
Тыа иһигэр киирдэххэ, күн чаҕылыттан киһи хараҕа сынньанар. Хаар чиҥээбит. Тиит, талах умнаһын тулата быһыта сиэһэн чөнөрүттүбүт. Ол эрээри халыҥа халыҥынан сытар. Хаамарга ыарахан.
Баччаҕа дьон куобахха айалаабаттар. Оҕонньор айатын эспитэ өр буолла. Билигин күнүһүн сылыта-сылыта түүнүн тоҥорор буолан, хаар үрдэ чиҥээн кытааппыт. Ол иһин куобах ороҕурбат, ханан баҕарар сылдьар. Баччаҕа куобах аҕыйыыр даҕаны. Ханна эрэ баран хаалар. Ол эрээри сүүлэ буолан суола-ииһэ элбээбит курдук. Атыыр куобах ыарҕалаах сиргэ киирэн, күнүстэри сүүрэ сылдьааччы.
Бу тэҥкэ тыаны аастахха ыарҕалаах силээн кэлэр. Оччо ырааҕа суох сир. Оҕонньор баччаҕа куобах силээн кытыытынан сүүрэр, онно айа тардан өлөрөр баҕайы диэбитэ. Ол иһин үчүгэй ылааҥы күн буолбучча бу баран истэҕэ.
Байанай биэрдэҕинэ баҕар биир эмэ куобах айатын эһиэ. Билигин аччык кэмҥэ, алҕаска биир эмэ куобах түбэһэрэ буоллар үөрүү буолуо этэ…
* * *
Ыам ыйыгар ынах төрүүр, балык тахсар, кус элбиир кэмэ. Сандал саас кэлэрэ ордук дьадаҥы дьоҥҥо үөрүүлээх. Кырыа кыһыны этэҥҥэ туораатахтара дии.
Ыраах Ходоро нэһилиэгин сирэ-дойдута. Дьадаҥы ыал тусаһатыгар туох элбэх күрүө-хаһаа, тутуу диэн кэлиэй – кыбыы, дал, тилэһэ тутуллубут хотонноох балаҕан уонна ампаар эрэ көстөр.
Дьиэ иһигэр киирдэххэ тирии имитэр талкы, үс атахтаах төгүрүк остуол, аҕыйах олоппос баар. Хаҥас ороҥҥо ыаҕастар, кытыйалар, чабычах, быдараах, хобордоох эҥин көстөр. Холумтаҥҥа уот төлөнүгэр хараарбыт алтан чаанньык ууруллубут. Оһох чанчыгар собохтоох кэлии хоройор. Сыҥаһа ороннорун баһыгар утуйар таҥастара чөмөхтүү хомуллубут. Кэтэҕэриин орон быыстаах. Уонна атын туох да киһи киһиэхэ кэпсиир дьиэ тэрилэ көстүбэт.
Бу Мэлитэр Тиэхээн диэн киһи дьиэтэ-уота. Ыал үксэ дьадаҥы буолан, син дьон тэҥинэн сананан олороллор. Түөрт ыанар ынахтаахтар, аҕыйах субан сүөһүлээхтэр, аттаахтар, оҕустаахтар. Тиэхээн уоннарыттан тахсыбыт уоллаах кыыс оҕолоох. Кинини кытта инитэ Обун Арамаан диэн сулумах киһи олорор. Сүүрбэ сэттэтигэр диэри ойоҕо суох сылдьар. Биир ыал кыыһын ойох ылыах буолан кэпсэппитэ да, халыымын кыайан булан ситэ төлөөбөккө сүгүннэрэн аҕала илик.
Халыым харчыта булаары, Бэбэһэ Ыстапааннаах диэн сэниэ ыалга дьиэ маһа кэрдэр. Күнүс ол киһи сылдьан «сарсын киэһэ кэлэн хоннун» диэн этэн ааспыта.
Киэһэ, аһаары олордохторуна, Обун киирэн, өйүө аһын тутан илпит иһитин хаҥас диэки илдьэн уурда.
– Бэбэһэ сылдьан эйигин сарсын киэһэ кэлэн хоннун диэбитэ, – Тиэхээн сонунун иһитиннэрэр.
– Туохха бэһирдэҕэй? – дии-дии дьиэлээх дьахтар, Ылдьаана, кус этин хоторор.
– Байар иннигэр маска эрэ ыттыбатах киһи. Бука тугу эмэ соруйаары ыҥырбыта буолуо.
– Кэпсэтиилээх үлэм мас кэрдиитэ. Онтон атын улахан үлэҕэ мээнэ соруйбат ини, – Обун остуолга олорон, аһаары, кытыйалаах кус этин чугаһата тардар.
– Кыра сорудах буоллаҕына төттөрү этимэ. Санаатын таптаххына кэлин аахсар саҕана туһалаах буолуо.
Сааскы халлаан уларыйымтыа. Сайын кэлбитин курдук аҕыйах күн итийэн баран, дьыл оҕуһа алыс эрдэ ититтим диэбиттии тыалыран, тымныйан, хаардаан да ылааччы. Ол эрээри кэлэн эрэри туох тохтотуой, былыта дьайҕаран халлаан арылыннаҕына, итии күннэр сыыйа кэлэллэр.
Аҕыйах күн тымныйан, тыалыран баран халлаан көнүөх курдук буолбут. Обун Арамаан күнүскү үлэтин кэнниттэн Бэбэһэ Ыстапааннаахха барда. Сир аайы уу тахсан килэйбит, бадарааннаах. Этэрбэһин сытытымаары, онон-манан эргийэ хааман ыалга кэллэ.
Дьиэлээх киһи үлэһитин үчүгэйдик көрүстэ. Төһө маһы бэлэмнээбитин ыйыталаһар. Сэниэ ыал быһыытынан астара үчүгэй. Билиҥҥэ диэри эт сииллэр эбит.
Обун Арамаан ыалыгар хонно. Дьиэлээх киһи сарсыарда туран аһаан баран ханна эрэ барда. Обуҥҥа «ханна да барыма, сотору кэлиэм» диэбитэ.
Бэбэһэ, кырдьык, өр буолбата. Дьиэтигэр киирэн, хоноһотун ыҥыран тыаҕа таһаарда. Тугу да саҥарбат. Обун «тыаҕа тугу эрэ үлэлэтээри гыннаҕа дуу» дии санаата.
Тыа саҕатыттан чугас, үс ыҥыырдаах ат бааллан турар эбит. Ол таһыгар икки киһи олорор. Биирдэрин билэр – Топпооску Ньукулай диэн Тараҕай нэһилиэгин киһитэ. Урут кинини Бэбэһэлээххэ сылдьан көрөрө. Оттон иккиһэ – мааны таҥастаах, кини билбэт киһитэ.
– Топпооскуну билэр инигин? – Бэбэһэ оҕону сиэтэр курдук Обуну илиититтэн сиэтэн олорор дьон иннилэригэр аҕалар.
– Билэбин, – Обун, тугу эрэ сибикилээн билэн саллыбыт киһи курдук туттан, аллара көрөн туран саҥарар.
– Бу Манчаары Баһылай диэн киһи. Истибитиҥ дуо?
Обун мааны киһини көрөн аһарда. Иннигэр чугас баҕайы киэҥ харахтаах, биллэ-биллибэт эбирдээх сирэйдээх киһи олорор. Уол эмиэ төбөтүн санньытан баран аргыый саҥарар:
– Истибитим.
– Эн кинилэри кытта барсаҕын. Тыыллымаҕа диэри сирдээн биэриэҥ, – Бэбэһэ хамначчыт уолугар сорудах биэрэр киһи курдук этэр.
– Мин онно барар суолу билбэппин, – Обун төбөтүн илгистэр.
– Сымыйалаама! Сүөһү үүрсэн Тыыллымаҕа барса сылдьыбытыҥ буолбат дуо?!
– Биирдэ эрэ сылдьыбытым. Суолу үчүгэйдик билбэппин.
Эмискэ Манчаары ойон туран ынан кэлэн Обуну кэннинэн чугурутар.
– Барбат буоллаххына мин эйигин атыннык тыыннарыам! – Манчаары сирэйэ-хараҕа уларыйбыт. Суоһар көрүҥнэммит.
– Ыл, үчүгэй аҕайдык сахсыйа түһэн биэр. Оччоҕо дөбөҥнүк сыһыйыа, – Топпооску эбэн биэрэр.
– Ээ, доҕоор, куттаныма. Эн суолларын эрэ ыйан биэриэҥ, – Бэбэһэ эрэ дэмнээхтик саҥарар.
Обун мух-мах баран сөбүлэспит курдук буолла. Манчаары Бэбэһэни тэйиччи илдьэн тугу эрэ сибигинэстилэр. Ити икки ардыгар Бэбэһэ дьахтара улахан тууйаска сүөгэй тутан аҕалла. Ону барааччылар истилэр. Бэбэһэ иһиспэтэ.
