— Ну што вы...
— А ўжо ж... Жудасць! — у голасе Бурмакова былі ўзбуджанасць, задаволенасць, упэўненасць.
Нарэшце і пад «Скакунком» бліснуў яркі струмень. Павел уздыхнуў з палёгкай — паспелі.
I праз тры гадаіны, калі касманаўты сабраліся ўжо ў кают-кампаніі, марсіянскі вулкан усё яшчэ вывяргаў на паверхню назапашаную за доўгія гады спакою шалёную лаву. Яна расцякалася чорнымі патокамі, пакрываючы ўсё навокал мёртвым панцырам.
Бурмакоў, паглядаючы на экран, дае лютавала сляпая стыхія, быў неавычайна маўклівым, аасяроджаным. Быццам усю сваю энергію пакінуў там, каля вулкана.
Віця падумаў, што капітана засмуціў гэты абуджаны імі вулкан:
— Нарабілі мы...
— Проста прыспешылі падзеі,— Бурмакоў паціснуў плячамі.
Павел запытальна зірнуў на яго.
— Так,— скаааў Бурмакоў,— ёсць навіны больш дзіўныя.— Ён раскрыў кулак, і таварышы ўбачылі на яго далоні невялікую капсулу, у якіх звычайна захоўваліся крышталікі відэазапісу.—Гэта я бачыў у пячоры. Хадземце пакажу.
Касманаўты перайшлі ў рубку. Сцяпан Васільевіч не проста дэманстраваў запіс. Ён часта спыняў яго, тлумачыў кадры, выказваў меркаванні.
Павел з Віцем убачылі пячору, прасторную, высокую. Каля ўвахода горбіліся пясчаныя гурбы, намеценыя пылавымі бурамі. Далей пяску паменела, а неўзабаве не стала зусім. Нават моцныя марсіянскія вятры не маглі яго закінуць так далёка.
— На маю думку, унутры гары калісьці быў магутны ледавік, а можа, і ўся гара была пакрыта тоўстай лёдавай шапкай. Лёд раставаў, і так, напэўна, утварылася гэта цясніна, падобная на рэчышча. Але не гэта галоўнае. 3 тае пары прайшло шмат часу, адпаліраваныя лёдам гранітныя сцены пячоры, безумоўна, разбурыліся, парэпаліся, асыпаліся...
На экране паявілася стромкая ў шчарбінках сцяна. Яна паблісквала пад промнем ліхтара, пералівалася вясёлкавымі іскрынкамі.
— Аднак глядзіце...
Прамень ліхтара слізгануў і ўпёрся ў скляпенне.
— Натуральна, лёд, калі запаўняў пячору, утвараў яе, мог надаць сценам любыя абрысы. Але што вы скажаце вось пра гэта?
Пячора звузілася. Было падобна, што недзе блізка яна скончыцца. Тысячагоддзі і тут нагадвалі аб сваёй разбуральнай дзейнасці. Вакол былі тыя ж расколіны, выбоіны, калдобіны. Толькі месца, дзе сцяна злучалася са скляпеннем, выглядала незвычайна. Яно не было паўкругам, як усюды, хай сабе і няправільнай формы, а строга прамавугольным.
— Усемагутная прырода,— Павел не знайшоў у гэтым нічога незвычайнага.
— I тут? — голас у Бурмакова асеў.
Перасякаючы каменную падлогу, цягнуўся прамы, не надта глыбокі раўчук. Ён уразаўся ў сцяну і паднімаўся вертыкальна, губляючыся прыкладна на метровай вышыні. Амаль тое ж самае было і на супрацьлеглай сцяне. Толькі там сляды раўчука вышэй паяўляліся зноў.
— Хацеў бы я быць упэўненым, што ў гэтым вінавата маці-прырода,— сказаў Бурмакоў, спыніўшы кадр.— А што, калі гэта засталося ад нейкай засланкі, напрыклад, або варот, якія адгароджвалі нешта ці некага?
Павел паківаў галавой:
— Так маглі зрабіць людзі, а мы на Марсе, Сцяпан Васільевіч.
— Б’еш мяне маімі словамі? — Капітан ад хвалявання не заўважыў, што сказаў Паўлу «ты».— Гэта адно. Другое — навошта лезці ў каменны мяшок, калі хапае месца на волі? Бо, зноў-такі, ворагаў напэўна тут у іх не было.
— Прышэльцы? — У Віці загарэліся вочы.
— Не ў тым справа, Вікто́р,— Бурмакоў не сцвярджаў, а разважаў.— Можа, нешта такое было і на прасторы, толькі час там усё пасціраў. Час і сюды дабраўся.
Павел, які на Зямлі быў гарачым прыхільнікам гіпотэз аб прышэльцах, прыняў думку капітана як цікавую, але не болей. Надта пустынным быў Марс, каб сур’ёзна казаць пра што-небудзь, створанае розумам.
IV
Нервы ў Гушчы былі моцныя, інакш у касманаўты не прынялі б. I не думаў ён, што ў хуткім часе ўспомніць пра іх.
Напярэдадні сваёй высадкі на Марс Павел заснуў, як звычайна, ледзь дакрануўшыся да падушкі. А пасярод ночы, вядома ўмоўнай, прачнуўся ад незразумелага непакою. Быццам нешта важнае павінен быў зрабіць, але не зрабіў. Ён паспрабаваў быў прагнаць трывогу. Не ўдалося. Сну не было. У галаве, бы стрэмка, сядзела думка, што адгадаць прычыну трывогі зусім проста. Павел круціўся на ложку пад ахоўным каўпаком, які падтрымліваў нармальную сілу цяжару, і злаваўся на сваю «дзіравую галаву». Злосць, аднак, бударажыла яшчэ больш, і ён прымусіў сябе разважаць няспешна, спакойна, каб ацаніць апошнія падзеі на караблі, свае паводзіны вачамі нібы старонняга чалавека. Гэта яму ўдалося. Што магло выбіць яго з раўнавагі? Тое, што адбылося, ці тое, што мае адбыцца? Бліжэй, здавалася, ляжыць другое — заўтра ж яму ляцець на чужую планету. Падзея немалаважная, яна сапраўды хвалюе. Але і адлёт з Зямлі быў, бадай, падзеяй не менш значнай. А тады ён спаў так і столькі, колькі было прадугледжана распарадкам дня. Было, вядома, хваляванне, толькі добрае, без трывогі. Так што, справа, відаць, не ў заўтрашняй вылазцы, нават калі дапусціць, што на яго зрабіла ўплыў працяглае знаходжанне ў космасе. Прычыну трэба шукаць у ранейшым. Ва ўласных паводзінах? Здаецца, памылак не дапускаў. У працы? I тут усё ладзіцца. Так што, круці не круці, мусіш зноў вяртацца да рэйду на планету. Не да яго як факта, а да ўсяго, што з ім звязана. Павел пасміхнуўся. Гэта стала падобным на гульню, і яна яго зацікавіла. Неяк непрыкметна прыйшоў спакой, з’явілася адчуванне, нібы проста рашае цяжкую задачу. Дык што ў рэйдзе? Маршрут вызначаны: праліў Танаіс з наступным выхадам у Асадалійскае мора — некалькі соцень кіламетраў падарожжа на ўсюдыходзе. Тэхніка праверана. Спадарожнік таксама надзейны — Вундэркінд, хоць і робат, у крытычны момант паможа не горш за чалавека. Сувязь прадумана з улікам вопыту папярэдніх высадак. «Набат» зменіць арбіту і, каб быць бліжэй, павісне над Танаісам... Павел задумаўся. Што яму патрэбна яшчэ? Самастойнасць? Яна ёсць і будзе там, на месцы, бо яго, Паўлавы, меркаванні ўлічваліся ў першую чаргу, дазволена неабходная ініцыятыва на месцы...
Павел адключыў ахоўнае поле. Цела адразу напоўнілася лёгкасцю. Быццам не стала ні мулкага сёння матраца на ложку, ні блізкіх сцен у каюце, якія рабілі яе прыкра цеснай.
Гадзіннік паказаў пяць. Пад’ём а сёмай. На добры лад яшчэ можна было б паспаць, і нават не пашкодзіла б, бо галава была туманнай, цяжкай. Гушча асцярожна павярнуўся на бок, ссунуў з ілюмінатара фіранку. Нерухомы, пабіты кратэрамі, як рабаціннем, Марс закрываў неба. Павел тузануўся: хацеў знайсці той Танаіс, убачыць, які ён з вышыні, і павіс над ложкам.
Мільганула: як «Набат» над Марсам. I тады рассмяяўся. Дык вось што яго растрывожыла ў сне... Павел расслабіўся і імгненна заснуў...
Бурмакоў паглядзеў недаверліва:
— Ці варта, Павел Канстанцінавіч?
— У прынцыпе ці не ўсё роўна — туды, сюды?
— Увогуле, так. Аднак шмат што спатрэбіцца прыкідваць нанава. Мясцовасць зусім іншая, нявывучаная. Толькі здымкі.
— Затое хоць нейкі аргумент ёсць. Менавіта над Нікс Алімпіка ў руху карабля нешта адбылося.
— От гэта, калі па-шчырасці, мяне і непакоіць,— Бурмакоў праяўляў не ўласцівую яму нерашучасць.— Разумееце, «Набат», маючы вялікую масу, адрэагаваў. А што будзе з «Скакунком»?
— Перад бязважкасцю ўсе роўныя,— засмяяўся Павел.— Гэта вершы. Сказана не надта дакладна, але ўвогуле правільна і вобразна.
— Нават калі гэта былі якія-небудзь сілавыя прамяні?
— Фантастыка, Сцяпан Васільевіч. А ў мяне зусім рэальны план: саджуся на раўніне, потым, колькі зможа ўсюдыход, праеду, а тады пайду нагамі. Я ж альпініст.
— Вундэркінд не пройдзе.
— Знойдзем пыльную сцяжынку...
— Зноў паэзія? Упэўненасць — палавіна поспеху, казалі даўней,— ён уважліва паглядзеў на таварыша.— Хай будзе па-вашаму, Павел Канстанцінавіч...
За адным з пагоркаў раўніна раптоўна скончылася. Да самага краявіду распасціралася ўздыбленае каменнае поле. Быццам нейкі волат стукнуў цяжкай кувалдай па вялікай гары і яна рассыпалася на незлічонае мноства скальных асколкаў.
