– Хайдаҕын бэйэҥ быһаар. Улахаҥҥын, – оҕонньор иҥиэттэн кэбистэ, уолун өрө көрдө. – Тиэтэйэр буоллаххына ньимийэн турума. Тугу да истибэккэ, бүтэй хааһахха хааттарбыт курдукпут. Илин тугуй-ханныгый? Олор. Кэпсээ. Бэппэлээйэп кыньараал сэриитэ кэлэн иһэр дииллэр. Кырдьык дуо?

– Кырдьык, – Валерий олоппоһу ылан, көхсүнэн оһоххо олордо. – Бу күһүн Пепеляев этэрээтэ Охотскайга, Аяҥҥа кэлбитэ. Сэттэ сүүсчэкэ киһилээх. Бары, муҥха соботун курдук, ыллар саһааннаах талыы нуучча дьоно. Үксүлэрэ офицердар. Генерал үөһэ генерал, полковник үөһэ полковник. Сэрии бөҕөнү ааспыт, итиини-буһууну билбит дьон. Пепеляев манан кэлэн Дьокуускайы ылар, онтон Сибиири сэриилээн, Россияҕа ааһар былааннаах. Сэбиэскэйи утары санаалаах барыта онно мунньуһунна. Артемьев этэрээтэ эмиэ холбосто. Пепеляев, былыр үйэҕэ манна кэлиэх киһи, тоҥустар табаларын аанньа биэрбэккэлэр, Ньылхаҥҥа тутуллан хаалла. Билигин дьэ саҥардыы бу диэки салаллан иһэр.

– Оо, айыым таҥарам… – Аргыылап оҕонньор ытыһынан сирэйин саба туттан бүк түстэ, үөһэ тыынна. – Аата, кэлиэ баар эбит…

Ааныс хаҥас диэкиттэн кэлэн остуолу оһох чугаһыгар сыҕарыччы аста, ол-бу астаах миискэлэри, тэриэлкэлэри аҕалан уурталаата, чэй кутта:

– Аһаа, тукаам. Бу алаадьыта сиэ. Бу көбүөр баар. Ахтыбытыҥ буолуо.

Итиэннэ бэйэтэ ойоҕостон ахтыбыт амарах хараҕынан уолун имэрийэ көрө олордо.

Аҕалаах уол сулбу-салбы аһаан бардылар.

– Аны бэйэҥ тускунан кэпсээ, – диэтэ Аргыылап оҕонньор.

– Бэйэм бу баран иһэбин.

– Баран иһэргин көрөбүн. Тоҕо бараргын ыйытабын.

– Генерал Пепеляев сирэй бирикээһинэн.

– Ол эйигиттэн атын киһини булан ыыппаттар үһү дуо?

– Ону ыйыталаспатаҕым, – Валерий өһөстүк хардарда.

– “Ыйыталаспатаҕым!” Ыйыталаһыахха наада. Бары туора киһиэхэ тиитин охтотторон баран тииҥин ичигэстиэхтэрин баҕараллар. Ыйыталаспат буоллаххына, үйэҥ тухары тиитин охторо сылдьыаҥ, тииҥигэр тииһиниэҥ суоҕа.

– Эн уолуҥ оннук акаары буолбата ини. Ким элбэх тииҥҥэ тиксэрэ өссө биллибэт.

Оҕонньор ситэ испэтэх чэйин холумтаҥҥа эстэ, бүлүүһэтин үөс диэки аста уонна кэргэнигэр эттэ:

– Бар, оҕоҕор өйүөтэ бэлэмнээ. Лэппиэскэтэ, арыыта, буспут эттэ суулаан Суондаҕа биэр. Үчүгэйдик уурдун.

Ааныс тугу эрэ ыйытыах курдук гынан иһэн оҕонньоро кырыктаахтык кынчарыйбытыттан тохтоото уонна саҥата суох хаҥас диэки барда.

Аргыылап дьахтар хаппахчытыгар киирэрин кэтэһэн олорон хамнаабат хараҕынан уолун тобулу көрдө:

– Эн билэҕин дуо ханна, туохха баран иһэргин?

– Билэбин.

– “Билэбин”, – оҕонньор, кыһыйан, эмиэ уолун үтүгүннэ. – Билэриҥ буоллар, итинник сулбуччутук хардарыаҥ суох этэ. Кыньараалыҥ тугу бирикээстээтэ? Онно туох соруктааххыный?

– Сэриигэ тугу бирикээстииллэрэ биллэр ини.

– Сэкириэт дуо? Аҕаҕыттан кистиигин дуо?

– Кистээбэппин. Билиэххин оннук умсугуйар буоллаххына, иһит, – Валерий кумааҕыттан ыйааҕы ааҕан эрэргэ дылы бүтэҥи куолаһынан саҥарда. – Биһиги диэки санаалаах дьону кытта сибээстэһиэхтээхпин. Кинилэри түмүөхтээхпин. Кыһыллар хас хардыыларын биллэрэ олоруохтаахпын. Пепеляев куоракка чугаһаатаҕына, өрө турууну тэрийэн, сэбиэскэй салайааччылары суох оҥортуохтаахпын…

Таһырдьаттан Суонда киирдэ.

Валерий ах барда.

– Кыһаллыма, кэпсээ. Суонда, кэл, итиитэ киллэр.

Валерий сөбүлээбэккэ көхсүн этиттэ эрэ, таһыгар онтун биллэрбэтэ.

– Соругум сүнньэ итинник. Оттон ымпыгын-чымпыгын билиҥҥитэ бэйэм да билбэппин.

– Онно дьоҥҥут элбэх дуо?

– Бааллар.

– Ол киһи эрэнэр дьонноро буолуо дуо?

– Билбит суох.

– Билбэккин… уонна баран иһэҕин, – оҕонньор аа-дьуо тииһин быыһынан сыыйан саҥарда. – Чыкааҕа акаарылар олороллоро буолуо дии саныыгын дуо? Онно сылдьар буулдьа ардаҕын ортотунан сэриигэ киирэрдээҕэр ордук кутталлааҕын өйдүүгүн дуо?

– Эйиэхэ барыта сатаммат: “билэр” эмиэ сатаммат, “билбэт” эмиэ сатаммат, – Валерий чааскытын тыастаахтык халбарыччы аста. – Өйдөөтөрбүн да, баран истэҕим дии. Бэйэбит быар куустан олордохпутуна, ким биһиги туспутугар охсуһуой?

– Өйдөөх киһи уоттаах чоҕу атын дьон илиитинэн тарыйтарар баҕайыта.

– Түмүк күн тиийэн кэллэҕинэ оннук “өйдөөхтөр” абыраныахтарын билбэтим.

– Саарбаҕалаама: өлүүлэриттэн матыахтара суоҕа. Өссө атын киһи өлүүтүн кытта куду харбыыллар ини.

– Көрүллүө.

Мөккүһэн да уолун иннин ылыа суоҕун билэн, оҕонньор тохтоото. Кини төһө да эппитин иһин, уола барар хаанын ылыммыт быһыылаах.

Валерий остуолтан туруоҕун саныы-саныы, аҕата хамнаабакка олороруттан турбата. “Быһааскы кэннэ оҕонньор биллэ хоттороохтообут. Төрүт да намыһах, хатыҥыр бэйэтэ өссө ордук намтаабыкка, синньээбиккэ дылы буолбут. Урут даҕаны көтөх сирэйэ өссө суптуйбут. Омурда харбыйбыта улааппыт. Арай хараҕа уруккутунан. Өссө ордук уоттаммыкка айылаах. Итии уотунан буолбатах, тымныы уотунан. Ол оннугар хата Суонда эбии соноон көскөйбүт. Били хомсомуоллар “күөх истээх баай” диэн ыллыылларын курдук. Омос көрбүт киһи Суонданы тойон, аҕабын хамначчыт дииһик”. Ити санаатыттан сонньуйуох курдук буолан иһэн, Валерий аҕата бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэрдии ботугуруурун иһиттэ.

– Ыттар… Бэйэлэрэ барбаттар, кинини ыыталлар… Дьиккэрдэр…

Ааныс сүөгэйдээх бүлүүһэни тутан иһэн тохтуу түстэ:

– Ол ким?.. Бэлиэрий, ханна бараҕыный?..

– Дьокуускайга, – уол баҕарбатар да хардарда.

– Ханна да бардын, эйиэхэ наадата суох, – оҕонньор сүөгэйдээх бүлүүһэни кэргэнин илиититтэн сулбу тардан ылан, дьалкылдьыппытынан остуолга бырахта. – Эр киһи ханна барара-кэлэрэ дьахтар дьыалата буолбатах.

Эрин тылыгар кыһаллыбакка, Ааныс уолун аттыгар кэллэ.

– Тоойуом, хаһан бараҕыный?

– Билигин.

– Тыый! Түүннэри дуо? Бачча тымныыга… Кытаатан сэрэнэн сылдьыый. Тымныйаарыгын. Ити бэйэҥ саһыл саҕынньаххын кэтиминэҕин туох абааһы баҕайытын кэттиҥ? Сонуҥ эмиэ бөрүкүтэ суох.

– Бассабыыктар саһыл сонноох дьону сөбүлүүллэр үһү дуо, дьахтаар?! – Аргыылап оҕонньор сөҥүдүйдэ. – Саҥам диэн саҥарар ээ…

– Дьокуускайга?.. Онно… – Ааныс тугу эрэ өйдүү сатыырдыы оҕонньордоох уолун сирэйдэрин олбу-солбу көрүтэлээтэ итиэннэ, чугаһаан, уолун саннын имэрийдэ. – Онно… тукаам, балтыгын Кыычаны булан көр-иһит эрэ. Суруга кэлбэтэҕэ ыраатта. Хайдах сылдьаахтыыра буолла.

– Бу акаарыны, уолуҥ онно уруу-хаан көрсө баран иһэр үһү дуо? – оҕонньор эбии кыбдьырынна.

– Ээх-ээх… – Валерий ийэтиттэн арахса охсоору эрэ сөбүлэммитэ буолла. – Чэ мин бардым. Түүн ыраатта. Хараҥаҕа кыһыллары ааһа түстэрбин сөп этэ.

– Кыһыллар манабыллара айан суолун устун баар буолуохтаах. Эн бэтэрээ туора суолунан бардаххына сатанар. Бэйи, Суонда эйигин буом сирдэри ааһыаххар диэри тиэрдэн биэриэ. Суонда, тахсан мин аппын Бэлиэрийгэ көлүйэн биэр. Арыый сэниэлээх буолуо. Кини атынан бэйэҥ айаннаа.

Суонда Ааныс уолугар бэлэмнээбит мөһөөччүктээх аһын туппутунан саҥата суох таҥнан таҕыста.

Валерийдаах оҕонньор туран эмиэ таҥнан бардылар.

– Үчүгэй сэптээх инигин? Суолга араас буолуон сөп, – Аргыылап сибигинэйэн ыйытта.

– Баар… Эн Суондаҕын наһаа хоойгор киллэрээйэҕин. Итинниктэри дьарыйа соҕус тутар ордук буолуо этэ.

– Куттаныма. Суонда – эрэл киһи. Аҥаардас дьарыйарынан ыраатыаҥ суоҕа. Аара ханна-ханна тохтуургун өйдөөн иһэр инигин?

Уол кэҕис гынна.

Тахсаары турдахтарына Ааныс хаҥастан ыаҕайа тутуурдаах кэллэ.

– Тукаам, бу дьэдьэннээх сүөгэйи оҕобор Кыычаҕа биэрээр эрэ. Дьэдьэни таптаахтыыр этэ.

– Бу дьахтары!.. – оҕонньор үөхсэн ботугураата.

– Чэ аҕал-аҕал!

– Тукаам, бука диэн сэрэнэн сылдьаарыый… Ыарыйдах…

Уол, ийэтин ситэри истибэккэ, халҕаны аста. Аҕата кини кэнниттэн таҕыста. Ааныс тымныы туманын ортотугар илиитэ даллайбытынан туран хаалла.

Суонда, дьиэлээх аты көлүйэн, уол таһаҕаһын көһөрдө.

Оҕонньор, алҕаан дуу, бырастыылаһан дуу, тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу, атын тула хаама сылдьан имэрийдэ.

Валерий муоһатын ылан сыарҕаҕа олордо.

– Бу барахсаммын харыстаан илдьэ сылдьаахтаарыый, – диэтэ Аргыылап оҕонньор сыарҕаҕа кэлэн уонна, тохтуу түһэн баран, нөрүс гынан аргыый ыйытта: – Бэппэлээйэп бу диэки төһөҕө кэлиэҕэй?