– Кырасданьыын Аргыылап, сарсыарда эппитим курдук, бүгүн силиэстийэҥ тиһэх күнэ, – диэтэ Ойуурап аа-дьуо, күнү быһа үрдүгэр суккуллубут үөхсүүттэн хараара дьэбидийэн олорон. – Сарсын дьыалаҕын өрөбөлүссүөннэй түрүбүнээл көрүүтүгэр биэрэбит.
– Ханна баҕарар биэриҥ: ырайга да үтэйиҥ, аадка да тимирдиҥ – миэхэ син биир, – Аргыылап, атаҕын оллооннуу быраҕан баран, тииһин быыһынан силлээн “чырк” гыннарда. – Кырдьыгы эттэххэ, эһиги трибуналгытыгар силлиибин!
Ойуурап остуол кэнниттэн сулбу ойон туруохча буолан иһэн “лах” гына төттөрү олордо уонна, тугу эрэ ыйыстан эрэрдии, дьүккүк гынна.
– Кырасданьыын Аргыылап, силгин-хааххын кыана түс. Мин эйигиттэн аҕыйах боппуруоһу эрэ ыйытарым хаалла. Аны эн биһикки, бука, бэйэ-бэйэбитин салгытыспаппыт буолуо…
– Хомойуом суоҕа!
– Өскөтүн ис сүрэххиттэн билинэн кэпсээтэххинэ, буруйуҥ арыый чэпчиэн сөп диэн сэрэтэн туран, тиһэх төгүл ыйытабын, – Ойуурап өйдөтө сатыырдыы тылларын биир-биир араартаан саҥарда. – Үс сыл тухары үрүҥ бандьыыттар этэрээттэригэр сылдьан, сэбиэскэй былаас иннигэр оҥорбут ыар буруйгун билинэҕин дуо?
Аргыылап силиэдэбэтэлин ыйытыытын букатын да истибэтэх быһыынан дьиэ хараҥа үрдүн одууласпыта буолла.
– Сөп. Эппиэттиэххин баҕарбаккын, – диэтэ Ойуурап, тохтуу түһэн баран. – Оччоҕо, баҕар, атын ыйытыыга эппиэттиэҥ буолаарай: Бэппэлээйэп эйиэхэ туох сорудаҕы биэрбитэй?
Аргыылап хараҕа дьиэ үрдүттэн утары истиэнэҕэ көстө.
– Аҕаҥ аахтан ураты ханна сылдьыбыккыный? Кими көрсүбүккүнүй?
Аргыылап хараҕа истиэнэ хас бэрэбинэтин ахсын тохтоон аллара түһэн истэ.
– Суолга икки кыһыл армееһы эн өлөрбүтүҥ дуо? Уонна хайдах куоппуккунуй?
Аргыылап хараҕа муоста билиинтиһигэр тиийэн тохтоото.
– Дьокуускайга Тииттээхэптэргэ сылдьыбытыҥ дуо?
Аргыылап аны көҕөрө хараарбыт түннүгү одууласта.
– Суобалабы хантан билэҕиний? Кини туһунан эйиэхэ ким эппитэй? Киниэхэ туох сорудаҕы тиэрдибиккиний?
Аргыылап олоппоһугар өссө тиэрэ түһэн, оллооннуу уурбут атаҕын чолоҥнотто.
– Саамай тиһэх төгүл ыйытабын: буруйгун билинэҕин дуу, суох дуу?
Аргыылап силиэдэбэтэлин диэки сэнээбиттии көрдө.
– Иһит эрэ, Ойуурап, эн хас эмэ хонугу быһа биири үрүт-үрдүгэр мээрилииргиттэн салпаккын дуо? Мин салтым.
– Куттаныма, Аргыылап, аны салгытыам суоҕа. Эппиэттээбэккин билэр эрээри ыйытабын. Силигин ситэрэн. Бүттүбүт. Аны билигин түрүбүнээл иннигэр турарыҥ хаалла. Онно даҕаны эйигин өр салгыппаттара буолуо. Доппуруоска эппиэттээбэккэбин, мэлдьэһэммин дьүүлтэн мүччү туттарыам диэн букатын саараныма даҕаны. Буруйуҥ бүтүннүүтэ дакаастанна. Сэбиэскэй былаас хаан өстөөҕө буоларыҥ ырылыччы көһүннэ. Билигин, сэрии кэмигэр, өстөөх хайдах дьүүллэниэхтээҕин бэйэҥ билэҕин. Бүттэ. Табаарыс Чыычаахап, хаайыылааҕы хаамыратыгар илт.
Томмот кобуратын харбаммытынан Аргыылап иннигэр тиийдэ. Анарааҥҥыта улгумнук тура эккирээтэ уонна аан диэки дьулуруйда. Аҥаар атаҕынан көрүдүөргэ үктэнэн баран, эмискэ эргиллэ биэрдэ. Сибилигин аҕай кыһаллыбатахтык, улахаҥҥа уурбатахтык туттубута сүтэ охсубут, хараҕа үс муннуктуу кырыыланан өһөҕүрэ хараҥарбыт, сирэйэ ытыыр-күлэр иккэрдинэн мырчыстан кэтирээбиккэ дылы буолбут.
– Тарбыйахсыт! Кумалаан! Умнаһыт! Ыт! – Аргыылап икки дьабадьытынан күүгэн үллэн таҕыста. – “Бүтэрбит” буола-буола! Эйиигинньик кэрэдэх бүтэриэ үһү дуо миигин? Хата, дьиккэр, аны аҕыйах хонугунан мин атаҕым анныгар сыыллыаҥ! Ааттаһан мин этэрбэһим уллуҥаҕын салыаҥ! Хара ыт, онно мин эйигин сөпкүн көрүөм! Онно мин эйиэхэ үрдүгэр сыптарыйа оонньуом! Бэйикэй, уус! Тойон-хотун буолан чолоҥноһоргут аҕыйах хонук хаалла! Аҕыйах хонук! Ол кэнниттэн…
Томмот Аргыылабы көрүдүөргэ аста.
Хаайыылаах үөхсэр хаһыыта көрүдүөр уһугун диэки тиийэн сүттэ.
Ону истэн турбахтаан баран, Ойуурап күүһүн муҥунан сутуругунан остуолун сырбатан кууһуннарда.
– Куонтура! Бандьыыт! – диэн бабдьыгырыы-бабдьыгырыы, олоппоһугар суулунна уонна икки илиитин адаархай тарбахтарынан баттаҕын баччыктаммытынан остуолугар умса түстэ.
Томмот хоһугар төннүбүтэ, Ойуурап, хомунан, кумааҕыларын остуолун дьааһыгар укталыы олорор эбит. Кини, уол биэрбит боротокуолун лиистэрин өрө-таҥнары арыйбахтаан көрөн баран, үөһэ тыынан кэбистэ:
– Аргыылабы тутарга кыратык тиэтэйдибит быһыылаах. Атын, арыый холку соҕус кэм эбитэ буоллар, өссө кэтээн сырытыннара түһүөх баара. Ону ол билигин хайа киһигинэн кэтэтиэххиний? Уонна уһатан көрдүгэннэтэ сатыыр кыах да суох. Кыым быгыалаатар эрэ сабыта баттаһан умулуннарарга тиийиллэр. Онон силиһэ-мутуга кыайан ситэри ылҕаммакка хаалар. Абалаах баҕайы! Чэ ол эрээри Аргыылапка кириэс туруоруохха өссө да эрдэ. Сорохторо, кырдьык, ити курдук сымыһахтарын быһа ыстаабытынан өлөөччүлэр. Сорохторо күн сырдыга күндүтүн тиһэх мүнүүтэлэригэр син өйдөөн кэлээччилэр… Оо, түүн буолбут дии! Хойутаабыппын. Барыах.
Таһырдьа тахсан, Ойуурап эргэ бараан сон саҕатыгар төбөтүн кистээн саҥата суох истэ. Суолун арахсыытыгар тиийэн эрэ баран үтүлүктээх илиитинэн уолу санныга таарыйда уонна аргыый эттэ:
– Чэ бар, утуй, сынньан… Мин аһыы охсон дьуһуурустубаҕа кэлэбин…
Итиэннэ тымныы туманын быыһынан нүксүлдьүйэ турда.
Томмот ити хайдах эрэ ис-иһиттэн сэниэтэ суохтук этиллибит тыллары истэн, хараҥа күдэриккэ барыҥныыр холбоҕор көхсү көрөн эрэ баран өйдөөтө, Ойуурап төһө үлүгэр сылайбытын. Ол иһин даҕаны Аргыылап ити дьүһүлэнэрин туох ааттаах инчэҕэй эттээҕэ тулуйуон сөбүй! Аргыылап иннинэ өссө төһө өстөөх Ойуурап илиитин иһинэн ааспыта буолуой? Ол аайытын итинник муҥ эрийэн эрдэҕэ. Ону баара тугун холкутай диэн сөҕө саныыра ээ. Ити аата буоллаҕа, Ойуурап бэйэтэ этэринии, “чэкиис туох-баар уйулҕатын утаҕын сутуругун иһигэр хам тута сылдьара” диэн. Сибилигин төннөбүн диэтэ дии. Дьуһуурустубалаан түүнү быһа түбүгүрүө итиэннэ сарсыарда эмиэ, бүтүн суукканы быһа утуйбут киһи курдук, суунан-тараанан хаахынас олоппоһугар олоруо. Оннук дьоннор. Көрдөххө, эмиэ да киһиттэн ойу-быһа ордук киэптэрэ суохха дылы уонна хантан итинник модун күүһү-күдэҕи сомсоллоруй кинилэр?
Томмот техникумун уопсай дьиэтиттэн ЧК хаһаарыматыгар көспүтэ. Онно аҕыс киһи сытар кэҥэс хоһугар, бэрт куйа да буоллар, син тэлгэнэр, саптар утуйар таҥастаах мас тапчааннаах. Кэтэ сылдьар ырбаахытын, ыстаанын сыттаннаҕына, барааҥкатынан үллүннэҕинэ, хата кимнээҕэр үчүгэйдик утуйан бургуйан турааччы.
Дьукаахтар мунньахха дуу, дьуһуурустубаҕа дуу тэбиммиттэр быһыылаах. Икки эрэ уол утары-таары муннукка утуйа сыталлар. Соторутааҕыта тарҕаспыттар: чэйдэрэ чаанньыкка кэм да сылаас. Томмот, бөҕүөрбүт тарбахтарынан чаанньык онон-манан хомуруттубут хара ойоҕосторун бобо харбаан турбахтыы түһэн баран, оронун аннынааҕы хаптаһын холбукатыттан нуорма килиэбин тобоҕун, аҕырбыт арыы тооромоһун ылан, аа-дьуо аһаата уонна күнү-дьылы ыыппакка утуйардыы тэриннэ. Кини аанньа утуйбатаҕа хас да хонно. Дьэ уутугар-хаарыгар киирэн кытаанахтык утуйан эрдэҕинэ “Тур!.. Түргэнник!..” диэн буолааччы. Тойон буолуо баара дуо, өссө да силимнэһэ сылдьар хараҕын ньылбы анньынаат, тиэтэл үлүгэринэн таҥнан, куорат хайа эмэ муннугар хараҕа тэстэринэн тэбинэригэр тиийэр. Мааҕын Ойуурап “бар, утуй, сынньан” диэбитэ да, кини субу да түүн тилэри утуйарын саарбахтыы-саарбахтыы, оронун оҥоһунна.
Томмот, төбөтүн сыттыкка тириэртэр эрэ таастыы барар бэйэтэ, бу киэһэ уута кэлэн быстыбата. Халтаһатын саптар эрэ үөхсэн сидьиҥ тылларынан ыһыахтанар Валерий Аргыылап, ол кэннигэр арыт күлэн мичилийэр, арыт ыгылыйан атаҕын тумсун одуулаан турар Кыыча өйүгэр көстө түһэллэр. Эргичийэ-урбачыйа, сонунан саба бүрүнэ сатаата да, туох да туһалаабата. Итиэннэ сатаатар арахсыахтара баара дуу! Аҥаардас Кыычаны көрөн, кистээн санаатыгар кыратык сылаанньыйа түһэн ылыан эмиэ сөп этэ (үлэни мэһэйдэппэккэ, бэйэ иһигэр санаан аһарбыкка ама куһаҕан баар буолуо дуо?). Биитэр Валерийы соҕотохтуу көрөн, өстөөххө өһү-сааһы өйдөөн, санааны түмүктээн, утуйан хаалыахха эмиэ син этэ. Ону баара биирдэһэ биирдэһиттэн арахсыа үһү дуо: Кыычаны өйдөөтөр эрэ субу Валерий көстөн бүөлүү түһэр, Валерийы санаатаҕына аны Кыыча тумарык быыһыттан субу дьэҥкэрэн тахсан тиийэн кэлэр. Кырдьык даҕаны, силлибэт гына ситимнэспит убайдаах балыстыы быһыылаахтар.
