Иккис күн улахан биримиэнэ саҕана соһумар сурах техникуму саба сүүрдэ: Аргыылаба үрүҥнэргэ күрээбит үһү. Дойдутугар да буолбатах, дьонугар да буолбатах – үрүҥнэргэ. Бэл Кыыча сыарҕаҕа кэлгиллэн сытан наар куһаҕанын талан санаатаҕына даҕаны итинник диэхтэрэ диэн санаа өйүгэр киирбэт этэ. Ити сураҕы бастаан кыргыттар биллилэр. Кыыс аймах биллэ да, өр буолсу дуо – хараҥаччытааҕар түргэнник кылаас кылааһы тилийэ көттө.

Томмот, ити сураҕы истээт, соһуйан, дөйөн, мээнэнэн көрөн турбахтаата. Кини өйүгэр батаран өйдүөн хайдах да сатамньыта суоҕа. “Үрүҥнэргэ күрээбит”. Ким? Кыыча! Уол итини ким хантан истибитин быһаара сатаата. Уолаттар, кыргыттар бэйэ-бэйэлэригэр аһарсан истилэр. Томмот үөһээ мэндиэмэнтэн аллара түстэ, аллараттан үөһэ таҕыста, кылаастан кылааһы кэрийдэ да, тугу да кыайан чуолкайдаабата. Ким эрэ эппит, ким эрэ истибит, ким эрэ кэпсээбит. Кимэ да чопчута биллибэт. Алдьархайдааҕа диэн өссө атын. Бииргэ үөрэнэр оҕолоро ити ынырык сураҕы тута итэҕэйдилэр, буолуох буолбутунуу иһиттилэр: баай кыыһа баайдарга, үрүҥ кыыһа үрүҥнэргэ күрээтэҕэ дии. Онуоха киһи дьиктиргиэҕэ туох баарый? Хата төһө эмэ хаайса-буойса сатыыр үрдүнэн көмүскэһэр, өссө комсомолга киллэрэргэ дьулуһар дьон бааллара. Ол дьоннорго кэһэлтэ буоллун.

Үөрэх бүттэ. Студеннар таҥнан тарҕаһан эрдэхтэринэ таһырдьаттан киирэр аан диэкиттэн саҥалар иһилиннилэр.

– Аргыылабаны ыйыталлар!

– Байыаннай дуу?

– Чыкааттан үһү дуо?

– Буолуо-буолуо…

– Ол иһин даҕаны…

– Ким үчүгэйдик билэрий?

– Чыычаахап ханнаный?

– Чыычаахап!

– Түргэнник!

Томмот тиийбитэ, кылгас маҥан байыаннай бараан сонноох, эргэ куобах бэргэһэтигэр сулустаах, аҕамсыйбыт нуучча киһитэ турар эбит. Хаҥас илиитин курунан түөһүгэр ыйаабыт. Байыаннай Томмоту уҥа илиитин бэргэһэтигэр даҕайан көрүстэ:

– Копылов. Красноармеец. Больницаттан, – диэтэ нууччалыы. – Кыыча Аргылованы көрсүөхпүн баҕарабын.

– Кини суох, – Томмот ботугураата.

– Ханнаный?

– Билбэппин.

– Бүгүн үөрэммитэ дуо?

– Суох. Кэлбэтэ.

– Бэҕэһээ?

– Эмиэ суоҕа.

– Тоҕо?

– Билбэппин.

– Тоҕо?

Томмот саҥата суох төбөтүн илгистэн эрэ кэбистэ.

– Кини эһиги студенткаҕыт буолбат дуо? Уонна хайдах билбэккит? Баҕар, кини ыалдьан сытара буолуо. Көмө күүтүөн сөп. Оттон эһиги билбэккит!

– Күрээбит дииллэр…

– Ханна?

– Үрүҥнэргэ…

– Ким ону көрбүтүй?

– Билбэппин…

– Ким инньэ диир?

– Би… билбэппин…

– “Билбэппин!” Ишь ты! Ким да тугу да билбэт, ким да тугу да көрбөтөх уонна сурах хоту “күрээтэ” дииллэр! – сүүнэ улахан Копылов бэйэтэ да иэдэйэн турар Томмоту сэмэлээн, мөҕөн үллэҥэлээтэ. – Эн ким диэҥҥиний? Чычахов? Иһит, Чычахов, эн сибилигин кини олорор дьиэтигэр бар. Тугун-ханныгын чопчутун бил. Уонна субу киэһэ биһиэхэ, больницаҕа, кэлэ сырыт. Ыарыһахтар күүтэллэр. Ыалдьыбыт буоллаҕына, биһиги доктор ыыттарыахпыт.

Томмот Кыыча олорор дьиэтигэр сылдьа илигэ. Кыыс хаһан даҕаны кинини киирэ сырыт диэн ыҥырбат этэ уонна кинилэр бииргэ сылдьалларын дьиэлээхтэр көрүөхтэрин баҕарбат курдуга. Аргыылап баай кыыһын бэрт быстыбыт-ойдубут ыалга олохтооботоҕо чахчы, кэм бэйэтигэр дьүөрэлээх соҕус ыалы буллардаҕа диэн Томмот сэрэйэрэ. Оннук да быһыылааҕа. Уол бу дьиэ хаһаайынын, саҥаран-иҥэрэн сэлибирээбит, илэ-сала көппүт, арыы-сыа ньалҕарыйбыт Ыллам Ыстапааны, кэлэ-бара көрөрө.

Томмот иһиттэн олуурдаах кэлииккэни өр тоҥсуйда. Сөҥ баҕайы саҥалаах ыт үрэн баргыйар. Үрэ-үрэ түһүөлээтэҕин ахсын тимир сыап кылыргыыр. Кэнникинэн ыт даҕаны сүрэҕэлдьии быһыытыйда: тохтуу түһэ-түһэ маргыйда. Кэмниэ-кэнэҕэс дьиэ күүлэтин аана тыаһаата.

– Кимий? – дьахтар саҥата ыйытта.

– Аргыылаба баар дуо? – Томмот хардары ыйытыынан хардарда.

– Суох!

– Ханна барбытай?

Дьахтар атаҕын тыаһа дьиэ диэки куучугураата.

– Ханнаный? – Томмот эккирэтэн хаһыытаата.

Дьиэ күүлэтэ “хап” гына сабылынна.

Томмот сүгүн кэпсэппэттэриттэн кыһыйда. Кэлииккэтин аанын олбуор титирэстиэр диэри тэбиэлээтэ.

– Кимиэхэ наадалааххыный? – Ыллам саҥата иһилиннэ.

– Аргыылабаҕа.

– Аргыылаба суох дииллэр буолбат дуо? Хайдах киһи тылын өйдөөбөт киһигиний? – Ыллам иһирдьэттэн көбүөлээтэ.

– Ас!

Дьарыйар, кытаанах саҥаттан дьааххаммыта дуу, Ыллам кэлииккэ олуурун сыҕарытан, кыһыл сирэйин быктарда:

– Бэйи эрэ, табаарыс… Эн хантан сылдьаҕын?

– Техникумтан… Учуутал техникумуттан…

Ыллам Ыстапаан мылаарыйбыт кыһыл сирэйэ эмискэ хараара түһэргэ дылы гынна.

– Тиэхиникиимтэн эрээригин тэбиэлиириҥ итиччэ эрчимнээх дуо?

– Ыстапаан, көрдөһөбүн, чахчытын эт: Кыыча ханнаный?

– Ханнатын айыы таҥара билэр, – Ыллам өрө чолох гынна.

– Хайдах? Ыалдьар дуо?!

– Айыым таҥарам, инньэ эрэ диэмэ, – Ыллам уоһа сэмэлиирдии ырбайда. Онтон уолу үөннээхтик быһыччы көрдө. – Бэйи эрэ, бу эн кини туоҕунаҕыный, көссүүтэҕин дуу?..

– Ханнаный диибин дии!

– Ырыых-ыраах…

Ыллам, күлүү-элэк оҥосторун кистээбэккэ, борук-сорук халлаан диэки өрө хантайан мылаарыйан турда.

– Сымыйаҥ!

Томмот дьиэлээх киһини кыһайан иһирдьэ атыллаата.

– Тохтоо! Ханнык быраапкы…

Ыллам Ыстапаан, түүрүллэ түһээт, уолу түөскэ кэппитэ олбуор уҥуоругар буола түстэ.

Кэлииккэ аана күүскэ сабыллан лаһыгыраата.

– Ас! Ас! – Томмот хатыылаах кэлииккэни тэбиэлээтэ.

– Көссүүгүн мүччү туппуккун… Хэ-хэ-хэ!.. – олбуор иһигэр күлэн алларастыыр саҥа иһилиннэ.

Томмот абатыгар биир кэм кэлииккэ аанын тэбиэлээн лаһырҕата турда.

Эмискэ бөрө саҕа күтүр бэйэлээх ыт сыабын халыгыраппытынан ойон кэлэн, кэлииккэҕэ өрүтэ ыстаҥалыы-ыстаҥалыы, үрэн баргыытаата.

Уол кыһыытыгар иккитэ-үстэ тэбиэлээн баран киэр хаамта.

Томмот, дьиэтигэр таарыйбакка, быһа балыыһаҕа тиийдэ. Копылову ыҥыттарда.

– Аа-а, Чычахов, – диэн мичээрдээбитинэн кэллэ анарааҥҥыта. – Хайа?

– Суох быһыылаах. Дьиэлээх хаһаайын барбыта диир.

Копылов мичээрдээбитэ мэлис гынна.

– Ханна барбыт?

– Чуолкайын билбэтим. Дьиэлээх киһи “ырыых-ыраах” диир. Бука, дойдулаатаҕа. Илин. Аммаҕа.

– Хайдах? Онно бандиттар…

– Уонна ханна барыай?..

– Даа… Кини иллэрээ киэһэ манна дежурнайдаабыта ээ. Барар туһунан тугу да саҥарбатаҕа. Өссө сарсын киэһэ эрдэ кэлиэм диэбитэ, – Копылов өлүөр илиитинэн сэҥийэтин туппахтана турбахтаата. – Кыыча, мин санаабар, оннук киһи буолбатах. Үчүгэй киһи. Манна что-то не так. Тоҕо кини онно барыаҕын сатаан санаабаппын. Чэ баһыыба. Туох эмэ билиннэҕинэ, кэлэн этээр. Биһиэннэрэ бары билиэхтэрин баҕараллар. Тугу да өйдөөбөппүн.

Копылов, дьиибэргээн төбөтүн хамната-хамната, көрүдүөр устун бара турда.

Томмот Кыыча сүппүтүн хайдах даҕаны быһаарыан билбэккэ эрэйдэннэ. Кыыс дойдутугар тахсыбыта кырдьык быһыылаах. Атын барыах сирэ суох. Чэ сөп, буоллун даҕаны. Ол гынан баран кини тоҕо онно тахсар? Оҕолор этэллэринии, баай кыыһа буолан, баайдарга, үрүҥнэргэ тардыһан дуо? Итини туох диэн утарыаххыный? Дойдулаабыт буолла даҕаны, “кырдьык, оннук эбит” диэн, ити этиини кытта сөбүлэһэргэр тиийэҕин. Оччоҕо кини Кыыча туһунан санаата барыта сымыйа, Кыыча быйыл, былырыын киниэхэ эппитэ, саҥарбыта барыта албын, кубулунуу буоларыгар тахсар. Оччоҕо Кыыча дьиҥнээх дьүһүнүн кистэнэн сылдьар үөн, тыҥыраҕын кумуна туттубут кыыл, доҕор буолан кубулуммут өһүөннээх өстөөх эбит дии! Тугун сүрэй… Баҕарбатаҕыҥ даҕаны иһин, итиннигэр тахсар. Үөрэҕин быраҕан үрүҥнэргэ күрээбит баай кыыһын атыннык хайдах ааттыаххыный?

Ити аата оҕолор Кыычаны комсомолга киирэ сатаабытын сөпкө үүрбүттэр. Томмоту “баай кыыһыгар төбөтүн эргиттэрбит”, “кылаассабай сэргэҕин сүтэрбит” диэн сөпкө эппиттэр… Ити өссө кыра. Томмот доҕотторун утары барбыт таҥнарааччы эбит. Кубулуммут өстөөҕү комсомол кэккэтигэр киллэрэ сатаабыт таҥнарааччы. Кинини итинтэн атыннык ааттыахха сатаммат. Ол эрээри…

“Оо, Кыыча, Кыыча, хайдаҕый ити?! Төттөрүтүн этэр биир даҕаны чахчы мэлигир эрээри, мин итини итэҕэйиэхпин баҕарбаппын. Киһи мэлдьитин баҕарарын, сөбүлүүрүн эрэ оҥорор буолбатах быһыылаах. Баҕарбатарбын да, сырайга-харахха анньар чахчыттан ханна барыахпыный, итэҕэйэрбэр тиийэбин. Кыыча, эн эппитиҥ барыта албын, сымыйа эбитэ буолуо дуо ама?”