На пустцы, дзе пачыналася Клівус Вікторыя, ужо на ўсю моц кіпела праца. Цесьляры прыбылі сюды з першымі прамянямі сонца, але так як абоз з дошкамі затрымаўся ў шляху, збудаваньне насьцілаў пачалося незадоўга да зьяўленьня палонных. Галаў пабудавалі па росьце і парамі адводзілі ўбок, дзе ім зьвязвалі ногі і ўкладвалі на зямлю ступнямі адзін да аднаго, тварам уверх. Калі восем чалавек ужо ляжалі на зямлі, іх накрылі дашчаной пляцоўкай. Астатнія палонныя зразумелі, які лёс іх чакае і пачаць абурацца. Варта, з выстаўленымі наперавес дзідамі, тут жа атачыла іх, усім выглядам даючы зразумець, што любы супраціў будзе зламаны імгненна. Нават пасля таго, як яны даведаліся, якое прызначэньне прыгатавалі ім рымляне, ніхто з галаў не спалохаўся. Яны ўсяго толькі палічылі, што такая сьмерць нявартая ваяроў. Камандзір галаў выступіў наперад і рэзкім тонам выказаў абурэньне, якое ахапіла ягоных таварышаў, перакладчыку, які стаяў побач . Хітры перакладчык хутка пераканаў яго, што ўдзел у такім рытуале лічыцца ў Рыме ганаровай справай, і далейшая кладка палонных пад насьцілы прайшла без праблемаў.
Арса, як самага высокага з палонных, у пары з галам, што быў толькі на сантыметр ніжэй яго, паклалі пад насьціл апошнім. Цесьляры, змацаваўшы насьцілы паміж сабой, прыступілі да вырабу спадзістых пандусаў для пад'ёму і спуску на гэты арыгінальны подыум.
Дзень набліжаўся да поўдня. Салдаты першага, пятнаццатага і шаснаццатага легіёнаў, у наваксаваных да бляску дасьпехах і пры зброі, ўжо стаялі ў калёнах, чакаючы прыбыцця свайго палкаводца. З-пад насьцілу, па якіх трэба было прайсьці легіёнам, даносіліся стогны і абурэньня людзей. Іх мучыла смага і зацёклыя без руху члены. За некалькі гадзін зьнямогі ў такім становішчы, насьціл з тоўстых дошак і брусаў ўжо здаваўся ім зробленым з граніту. Час ад часу хто-небудзь з ахоўнікаў падыходзіў да насьцілу, апускаўся на адно калена і біў дрэўцам дзіды па галаве, альбо плячах чалавека, які, на яго погляд, перавысіў узровень дапушчальнага ў такой сітуацыі шуму.
Арс маўчаў. Нягледзячы на цяжар дошак, што давілі на ягоныя грудзі, ён здолеў адцягнуцца і пагрузіцца ў мроі, прадстаўляючы сабе родную вёску і матулю, якая завіхалася каля ачага. Нейкі час ён нават драмаў, але стогн чалавека, што ляжаў побач, вывеў яго з забыцьця. Да яго данёсься гул натоўпу, які сабраўся ушаноўваць Цэзара. Слых аб незвычайным мерапрыемстве з удзелам палонных галаў, хутка разляцеўся па горадзе. На Клівус Вікторыі сабраўся вялізны натоўп. Ён складаўся ня толькі з гараджан, у якіх была магчымасьць сюды зьявіцца. У дадатак да іх тут сабраліся ўсе вольныя ад працы жыхары бліжэйшых вёсак. Натоўп гудзеў, нібы гіганцкі пчаліны вулей, і гэты гул перакрываў практычна ўсе астатнія гукі. Арс ўважліва ўслухоўваўся ў гул тысяч чалавечых галасоў, жадаючы ўявіць, што адбываецца па той бок дошак. Старанна напружваючы слых, ён спрабаваў скрозь людзкія галасы ўлавіць пачатак руху рымскіх кагортаў, але ўсяроўна вібрацыя глебы пад нагамі дзясятка тысяч салдат, крануўшыхся з месца маршам, стала для яго нечаканасьцю. Ён адчуў гэтую вібрацыю ўсёй сьпіной, але ўсё ніяк ня мог зразумець, што адбываецца.
– Трымайся !!! – пачуўся прыглушаны дошкамі крык аднаго з гальскіх камандзіраў. Толькі тады Арс зразумеў, што д'ябальскае выпрабаваньне пачалося …
Раніцай за сьняданкам, калі мы ўсёй сямьёй сядзелі за сталом, Арся задаў мне нязручнае пытаньне:
– Тат, а рымляне былі садыстамі?
– Не, сын, не былі. Проста ў тыя часы ў многіх народаў была мараль, якая дапускала такія ўчынкі. Гэтыя ўчынкі з нашага пункту гледжаньня, могут лічыцца зьверскімі, барбарскімі, ці нават садысцкімі. У кожнай эпохі свае норавы, і, магчыма, нейкія з нашых учынкаў, якія мы сёньня лічым нормай, у будучыні стануць непрымальнымі.
– Ты хоць разумееш, што размаўляеш з трынаццацігадовым дзіцём? – умяшаўся ў размову жонка.
– Між іншым, Старажытны Рым мы ўжо вучылі па гісторыі, і пра глядыятарскія баі там таксама шла размова. Я нават гульню «Глядыятар» прайшоў цалкам. А грамадазнаўства вывучаем з мінулага года, – горда заявіў Арсень.
– Ці не тая гэта гульня, што ляжыць у таты ў кабінеце, а на скрынцы напісана «плюс шаснаццаць»? – жонка грозна павярнулася да Арсена. Жэнька, які да гэтага часу абыякава і сонна калупаў відэльцам амлет, страпянуўся.
– Не, мама, на «Глядыятару» «плюс дванаццаць». Гэта на «Рыме» «плюс шаснаццаць», але там няма нічога страшнага.
– А ты адкуль ведаеш? – жонка пераключылася на малодшага сына, а Арся гнеўна штурхнуў брата локцем у бок.
– Тата гуляў, а мы глядзелі, – Жэнька, не міргнуўшы вокам, здаў маме і мяне. Наіўная дзіцячая прастата. Цяпер погляд жонкі быў накірованы ў мой бок.
– Гэта звычайная страцежка, – максімальна спакойным тонам запэўніў я жонку, – Адзінае, што трэба з «плюс шаснаццаці», калі гуляеш у яе – гэта толькі мазгі.
– Тат, а чаму ў старажытнасьці была мараль, якая дапускала такія жорсткасьці? – спытаў Арся, палічыўшы, што пытаньне з гульнямі і іхнімі узроставымі абмежаваньнямі ўжо зачынена. Я з палёгкай павярнуўся да яго.
– Чым вышэй узровень культуры ў грамадстве, тым менш жорсткасьцяў дапускае еная мараль. А ўзровень культуры ў сваю чаргу залежыць ад колькасьці ведаў, якімі аперуе таварыства. Калі сёньня закрыць усе дзіцячыя сады, школы і інстытуты, зачыніць доступ людзям да ведаў, то рэзка зьнізіцца ўзровень нашай культуры, а праз некаторы час наша мараль дазволіць нам займацца нават людажэрствам.
– Я таксама людзей буду ёсьці? – зьдзіўлена спытаў Жэнька, нарэшце цалкам прачнуўшыся.
– Не, сын, ня будзеш. Кажучы «мы», я меў на ўвазе наша сёньняшняе грамадства, ўсіх людзей. Людажэрствам, хутчэй за ўсё, будуць займацца твае ўнукі ці праўнукі.
– Не забівай, калі ласка, дзіцяці галаву усялякімі жахамі, – з усьмешкай папрасіла мяне жонка.
– Я не баязьлівец, мне ня страшна, мы з Арсей жабу елі, – нечакана заявіў Жэнька, а затым, зрабіўшы секундную паўзу, дадаў: – смажаную.
Пакуль мы з жонкай, зьбянтэжана глядзелі адзін на аднаго, Жэнька пасьпяшаўся дабіць нас канчаткова:
– Як французы. Мы яе за домам на вогнішчы смажылі.
– А яшчэ мурашак елі, – спакойна дадаў Арся. – Яны кісьленькія і смачненькія. Толькі адзін трапіўся нясмачны. Леташні, напэўна.
Я думаў, што памру ад сьмеху, лопну і разлячуся маленечкімі кавалачкамі па кухні, але не, выжыў. У метры ад мяне выжыла ад сьмеху мая жонка …
Па подыўме, збудаваным ў гонар перамогі Цэзара над Кудлатай Галіей, трэба было прайсьці тром легіёнам, колькасьць якіх складала без малога адзінаццаць тысяч чалавек. Каб подыум ня рухаўся наперад-назад на той мяккай апоры, што прадстаўлялі сабой чалавечыя целы, па канцах пандусаў ў зямлю былі ўбітыя тоўстыя калы, зробленыя з буку. Тым ня менш, калі чатыры коні першымі ўзышлі на подыум, цягнучы за сабой квадрыгу зь Юліем Цэзарам, ён асеў і падаўся наперад, ссунуўшыся зусім нязначна, усяго толькі каля пяці сантыметраў, але менавіта гэтай дробязі хапіла, каб вага калясьніцы імгненна выціснула з лёгкіх першых чатырох чалавек усё паветра. Больш уздыхнуць яны не змаглі, бо на памост, усьлед за квадрыгай маршам ўзышлі салдаты.
Некаторыя палонныя спрабавалі аблегчыць сабе дыханьне, прыпадняўшы памост над грудной клеткай рукамі. Яны ляжалі, упёршыся далонямі ў грубыя сырыя дошкі, а локцямі ў каменны брук. Пад вагай квадрыгі прамянёвыя косткі перадплеччаў ня вытрымалі і зламаліся з трэскам, нібы сухое гальлё. Пад пляцоўкай пачуліся крыкі болю, якія патанулі ў крыках натоўпу, што вітаў сваіх пераможцаў. Але і гэтыя крыкі імгненна сьціхлі, бо зрабіўшы выдых на крыку, гэтыя людзі ўжо не змаглі ўвабраць у сябе ні кроплі паветра. З кожнай новай шарэнгай салдат, якія ўзыходзілі на гэты подыум, гукі пад подыўмам станавіліся ўсё цішэй і цішэй, пераходзячы ў няясныя перадсьмяротныя хрыпы, якія былі цалкам заглушаныя гараджанамі, што гарлапанілі ва весь моц. Калі шэсьце выціснула з грудных клетак сотні палонных апошнія рэшткі паветра, пад насьцілам наступіла адносная цішыня, бо трэска зламаных рэбраў і раздушаных чэрапаў ня змог бы пачуць нават самы ўважлівы глядач, які стаяў у лямантуючым натоўпе.
