Сўзбоши

Бу китоб нега керак?

Китоб ёзишдан мақсад учта бўлиши мумкин. Бундан иккиси менга тааллуқли эмас.

Биринчиси – пул ишлаш. Менда бундай зарурат йўқ.

Иккинчиси – қанчалик зўр эканимни бутун дунёга намойиш этиш. Лекин ўзимизда ҳам, чет элда ҳам кўпчилик мени танийди, боримча билади. Шундай экан, ҳеч кимни алдай олмайман.

Ва ниҳоят, учинчи сабаб – ўзим истаган инсонларга – ўн бешдан ўттиз ёшгача бўлган, атроф-оламга қараб туриб: «Бу ёғига нима қилсам экан? Кун сайин ўзгариб бораётган жамиятда қандай яшаб кетаман? Орқамда туриб берадиган, қўллайдиган одамим бўлмаса ҳам юзага чиқа олармикинман, кимга керакман ўзи? Орзуларим ушалармикин?» деб ўйланаётган ёшларга муҳим фикрларни етказиш.

Сизга ўзим ҳақимда, қандай қилиб оёққа турганим, ҳозирги даражага етишимга нималар туртки бўлгани ҳақида гапириб бермоқчиман. Ҳеч нарсани назардан қочирмасликка ҳаракат қиламан.

Бу китобни ёзишга киришгунча ўзимни жуда омадли деб ҳисоблардим. Бутун умр омад кулиб боққандек туюларди. Мана ҳозир ҳам, шинамгина уйимда, оилам даврасида ўтириб ёзяпман. Муваффақиятли бизнесим, қизиқарли лойиҳаларим бор. Пешонанинг ярқирагани шу эмасми?!

Лекин бошимдан ўтган воқеаларни бирма-бир эслаб, омадим чопган пайтдан кўра, ишим юришмаган вақтлар кўпроқ бўлганини тушундим. Битта муваффақиятга эришиш учун шунчалик кўп муаммога дуч келган эканманки, буни юз фоиз омад деб ҳам бўлмайди.

Биласизми, онам – доя-ҳамшира. Дояларга алоҳида имтиёзлар берилмаган. Биттагина кафолатланган қулайлик – фарзандларини ўзи ишлайдиган туғруқхонада, ишончли шифокорлар қўлида, ҳамкасб дўстлари орасида дунёга келтириш. Хуллас, мен туғиладиган пайтим шуям ўхшамаган, онамнинг ишхонаси санитария-дезинфекция ишларига – «мойка»га ёпилиб қолган.

I

Вазир келди

Гўдаклигимда катталарнинг оёғи остида ўралашиб, инжиқлик ёки шўхлик қилсам, бувим доим: «Уни тинч қўйинглар, уришманглар. Бу болам министр бўлади», – дердилар.

У вазир бўлади.

Нега ундай деганларини билмайман. Бувимнинг фикрича, оиламизда мендан бошқа ҳеч ким министр бўлолмасди. Автослесарь билан ҳамширанинг ўғли бир кун обрў-эътиборли, катта одам бўлишини хаёлга ҳам келтириш қийин эди.

Ойимни саволга тутаман. Улар ҳам бувим нега бундай деганларини билмайдилар.

Мана энди, орадан ўттиз йилдан кўпроқ вақт ўтиб, ЎзМАА1 биносининг холида турибман. Министр бў-либ. Ўзбекистон Матбуот ва ахборот агентлигининг директори мақомига кўра вазир ҳисобланади. Каттагина бинонинг биринчи қавати. Девор, шифтлари тўкилай дейди, поллари чириб ётибди, ҳамма ёқ вайрона, чиқинди. Ҳатто вазирнинг, яъни менинг хонамдан канализациянинг бадбўй ҳиди анқийди. Сталин давридан қолган бу эски иморат охирги марта қачон таъмирланганини биров эслолмайди.

Бинодаги беш юздан ортиқ хонанинг деярли ҳаммасини ижарачилар эгаллаб олган. Хотин-қизлар қўмитаси, қайсидир партиялар, қандайдир нашриётлар, тадбиркорлар ва яна кимлардир. Ички ҳовлида машиналар тиқилиб кетган. Ҳеч ким менга аҳамият бермайди ҳам, одамларнинг униси у ёққа, буниси бу ёққа ўтиб юрибди. Иккинчи қаватнинг чап қанотидаги кафтдек жой – мана шу ЎзМАА.

Мени жамоага таништириш учун Бош вазир ўринбосари, Молия вазири Жамшид Қўчқоров келди. Таништирдию жўнаб кетди. Мажлислар залига типографияларнинг ёши ўтиб қолган директорлари, бошқарма бошлиқлари йиғилган. Ҳар бири бу тизимда салкам ярим аср – Совет Иттифоқи давридан бери ишлаб келади. Ўша лаҳзада менга бўлган муносабатни аниқ ҳис қилдим: гўё хонага ёш бола адашиб кириб қолгану бувиси меҳр билан: «Боламни уришманглар, у вазир бўлади»,– деяётгандек. Хонадагилар менга парво қилмай, ўзаро гаплашиб ўтиришибди. Эшикдан кириб келган ёшгина кўзойнакли йигитчага эътибор қаратгандан кўра, ёнидаги обрўли ҳамкасбининг суҳбати муҳимроқ улар учун.

Маош тарқатиш вақти келиб қолган, ЎзМАА ҳисоб рақамида эса 18 миллион сўм пул бор эди. Бош бухгалтерни чақиртирдим. Нима қиламиз? Пул қани? Қандай ишлардинглар ўзи?

– Хавотир олманг, Комил Исмоилович, типографиялар бизга оборотидан 2% ўтказса, маошни ёпамиз.

Бу ҳақда тўлиқроқ маълумот беришни сўраб, ўзим учун қизиқ нарсаларни билиб олдим. Тўғри, тизимдаги ҳамма ташкилотлар ЎзМААга бўйсунади. Яъни, мантиқан олганда, улар бош идорага гап-сўзсиз маб-лағ ўтказиши шарт. Аммо ҳеч қачон бундай бўлмаган. Бош ҳисобчи ҳар ой ходимларга маош тўлаш вақти келганда: «Илтимос, бизга маблағ ўтказиб беринг», – деб ялинишга тушади. Ва ҳар гал: «Имкон туғилса, берамиз. Бўлганда оласизлар», – деган кибрли жавобни эшитади.

– Комил Исмоилович, уларни кўндираман, шу пайтгача амаллаб келганмиз, – деди ҳисобчи мени «юпатиб».

Демак, бешта нашриёт: «Ўзбекистон», «Ўқитувчи», «Ғафур Ғулом», «Чўлпон» ва «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» олдин ўзини тарозига солади. Охири раҳбариятнинг илтимосини бажарган бўлиб, пул ўтказади, худди эҳсон қилгандек.

– Унақаси кетмайди, – дедим.

– Ия, Комил Исмоилович, соҳанинг китлари-ку улар! Қўйинг, аралашманг, ўзим ҳал қиламан.

Бош ҳисобчи йиллар давомида қуйи ташкилотлардан тиланиб пул ундиришни оддий ҳол деб келган. У ўзича мени бу ёқимсиз жараёндан асрамоқчи бўлди.

Мен ЎзМААга бўйсунадиган барча ташкилотлар раҳбарларини катта умумий мажлисга чақиртирдим. Навоий номидаги Миллий кутубхона директори ўша заҳоти иши кўплиги, келишга вақти йўқлигини айтди. «Қарши бўлмасангиз, кейин ўзингизга алоҳида учрарман, майлими, Комилжон?»

Мен белгиланган вақтда келдим. Вазир курсисига ўтирдим. Одамлар хонага кириб-чиқиб, у ёқдан-бу ёққа юришибди. Мени бир тийинга олишмаяпти, худди бу ерда умуман йўқдекман. Индамай, сабр қилиб турдим. Охири чидолмадим:

– Марҳамат қилиб ўтириб олинглар. Бошлаймиз. Бир-биримизни озгина ҳурмат қилайлик.

Ҳамма жойлашиб олди. Менга ёв қараш қилиб ўтиришибди, суҳбатнинг белига тепдим-да! Энг гигант нашриёт – «Ўзбекистон»нинг директорини турғиздим.

– Қани, гапириб беринг-чи, ишлар қандай кетяпти?

– Агар мен гап бошласам, бу ерда эрталабгача ўтирамиз, – жавоб берди у менсимайгина.

– Керак бўлса, ўтирамиз, – дедим мен. – Бошланг.

Бу ҳақда ҳозир гапириш осон, лекин тартиб ўрнатишнинг ўзи бўлмади. Ишни ЎзМАА директори номидан бинода ўтирган барча ижарачиларга хат ёзишдан бошладим: «Тез кунда эгаллаб турган хонангизни бўшатишингизни сўрайман».

Ижара тўловининг шарти оддий экан: Агентлик ҳисоб рақамига арзимаган маблағ ўтказилади, қолган пул нақд берилади. Хомчўт қилиб кўрдим. Ойига эллик минг доллардан кўпроқ пул келиб турган. Шун-ча пул қаёққа кетган, билмайман. Бош офисга пул тушадими, йўқми, ҳеч кимни қизиқтирмаган. Бино эса харобага айланиб бўлган.

Менга бу пулнинг кераги йўқ эди. Қўл остимдагилар сал ҳайрон бўлишди. Тўғри, бизнес билан шуғулланишимни, ўзимга яраша даромадим борлигини ҳамма билади, лекин пул ҳеч қачон ортиқчалик қилмайди-ку.

Табиийки, «Ижарачиларга тегманг», деган илтимослар ёғила бошлади. Ҳеч ким иссиқ ўрнини йўқотгиси келмасди. Юқоридан, вазирлик ва идоралардан қўнғироқ қилдириб, янги директорга босим ўтказишга ҳаракат қилишди. Фақат Хотин-қизлар қўмитасининг ўша пайтдаги раиси Танзила Камоловна2 улар учун ажратилган янги бинонинг қурилиши ҳали охирига етмагани, озгина вақт берилса, бир йўла кўчиб чиқиб кетишларини тушунтирди. Уларнинг сўзини икки қилолмадим. Қолганларга қаттиқ турдим. Бино – бизники, ходимларимга шароит яратиб беришим керак. Ички ҳовли ёпилди, уюм-уюм ахлат чиқариб ташланди, хоналар, холл, йўлаклар таъмирланди. Буларнинг ҳаммаси кимнинг ҳисобидан бўлганини гапиришга ҳожат йўқдир-а?! Бино таъмири оилавий бизнесимга қимматга тушди, олдинда эса ҳали яна иш кўп эди.