* * *
Ինչքա՜ն ցավ կա կյանքի մեջ և ինչքա՜ն հիասթափություն:
Հին արաբական բաղնիքի պես է աշխարհը, նրանց մոտ հնում բաղնիք են մտել ձրի, բայց վճարել են դուրս գալու համար…
Կյանքն էլ է այդպես, ծնունդն ակամա ու ձրի, այդպիսի հրաշքը բոլորի համար այդպես մատչելի ու պատահական… Իսկ դուրս գալու համար պետք է վճարել երկար տառապանքով, հիասթափությամբ ու կորուստներով:
Կորուստն է մեր գիտությունն ու փորձը, նրանով ենք ճանաչում ու հասկանում կյանքը միայն այն ժամանակ, երբ այլևս ոչ այդ գիտությունն է պետք, ոչ էլ այդ փորձը:
Ինչքա՜ն սուտ կա աշխարհում:
– Եթե մի մարդ են սպանում, ողջ մարդկությանն են սպանում,– ասում են ու շարունակում են սպանել նոր-նոր միջոցներով, բայց նախնադարյան մոլեռանդությամբ, միջին դարերի մոտիվներով: Եվ քանի՜ անգամ է մարդկությունը մեռել մի մարդու մահով:
– Սիրեցեք ձեր թշնամիներին, օրհնեցեք ձեզ անիծողներին…
Եղե՞լ է աշխարհում մի մարդ կամ մի ժողովուրդ, որ այդպես վարվի: Նշանակում է մեր ժողովուրդը դեռ պիտի օրհնի՞ նրանց, ովքեր մորթեցին իր մայրերին ու մանուկներին, զրկեցին հայրենիքից…
Վերջապես ի՞նչ է այս կյանքը՝ մի խաղ, որտեղ ազնիվ խաղացողը տանուլ պիտի տա, անվերջ եռացող մի խարդախ շուկա, որտեղ անպայման երեսպաշտության ու կեղծիքի մանր դրամ պիտի ունենաս, թե չէ թեկուզ գանձերով մտնես, դատարկ դուրս կգաս, ինչպես որ Ստենդալն է գրել Նապոլեոնի առիթով:
* * *
Կարդացել եմ մի տեղ, թե փոքրիկ ծիծեռնակը կերը կրում, տանում է ձագերին անգամ այն դեպքում, երբ նրանք չկան այլևս, զրկվել է նրանցից: Տանում է այնքան ժամանակ, գրված էր, «մինչև բնազդական շարժումների շղթան կտրվի»:
Հետաքրքիր է ինչպե՞ս է դա կատարվում, ինչպե՞ս է կտրվում բնազդական շարժումների շղթան, և նա ինչպե՞ս է ըմբռնում բացակայությունը:
Մարդը միայն նոր կորուստով է հինը մոռանում, միայն նոր ցավն է մեղմացնում հինը, ինչպես որ սեպը սեպով են հանում:
Ինչպես բնությունը, այնպես էլ մարդու հոգին դատարկություն չի ընդունում, այն անպայման պիտի լցվի ինչ-որ բանով՝ սիրով, կարոտով կամ ցավով: Չգիտեմ որտեղ՝ ուղեղում, նյարդերում, դրոշմված է օրգանիզմն ամբողջությամբ, երբ որևէ անդամ բացակայում է, թևը կամ ոտքը կտրում են, ցավը մնում է, բացակա անդամը շարունակում է ցավել: Ինձ պատմել է մի մարդ, որը վթարի հետևանքով զրկվել էր ոտքից, ասում էր, որ հաճախ զգում է ոտքի ներկայությունը, անգամ մատների ցավն է զգում:
Ծիծեռնակի նման բնազդական շարժմամբ ես հայացքս ուղղում եմ հորիզոնին, ուր որ իմ լեռները պիտի լինեն և զգում եմ բացակա սրտիս ցավը…
Եղել է հին աշխարհում մի փիլիսոփա, որ մարդկանց մերժումին վարժվելու համար արձաններից է ողորմություն խնդրել, իսկ ի՞նչ անեմ ես, որ այս տափակ երկրում լեռների բացակայությանը վարժվեմ:
* * *
Մեր Մենձ ձորից մինչև Փարվանա լիճը փռված հովիտը իմ մանկության դաշտն էր, այսինքն ոչ թե Միջագետքում կամ Հնդկաստանում, այլ այդտեղ էր գտնվում Դրախտը…
Այդ հովտում, որ Մենձ Չայիր էինք կոչում, երկու մեծ քարակույտեր, մանր ու խոշոր քարերի երկու բուրգեր կային, որոնք վկայում էին, որ այդտեղ իրենց զինվորներին են հաշվել հռոմեացի զորավարները։ Մեր պատմության ուսուցիչն էր այդպես ասում, իսկ մենք ուզում էինք, որ Տիգրան Մեծը կամ գոնե Վարդան Մամիկոնյանը եղած լինեին:
Մենձ ձորից իջնում էր գետակը, ոլորվում էր հովտում, անցնում էր հին ճանապարհի կամրջի տակով ու ծաղիկների միջով գնում դեպի լիճը:
Կամրջի մոտ ջուրը խորն էր և պտույտ էր տալիս: Դա Անհատակն էր, այնտեղ ոչ ոք չէր լողանում: Անհատակից ոչ հեռու, ճանապարհի եզրին, իմ մանկության աղբյուրն էր, ասում են, թե նա հիմա ցամաքել է…
Երբ ավարտեցինք դպրոցը, մեր դասարանի տղաները որոշեցին ձուկ բռնել գետակից և խնջույքով նշել մեր ավարտելը:
Հունիսի կեսերին Կաչխան կոչված ձկները, որ հիմա նույնպես չկան, մեծ վտառներով գետակով բարձրանում էին դեպի ձորի տաք ջրերը ձկնկիթ դնելու և լուսադեմին ետ էին դառնում դեպի լիճը: Մեր գյուղացիներն ամեն տարի այդ օրերին քթոցներով կամ ցանցերով փակում էին նրանց վերադարձի ճանապարհը և որսում էին մեծ քանակությամբ: Դա նշանավոր Ձկան խաղն էր:
Մենք էլ գնացինք, գինի տարանք, որ խմենք, քեֆ անենք ձուկը բռնելուց հետո: Գինին խմեցինք ձուկը բռնելուց առաջ և ամեն ինչ մոռացած քնեցինք գետափի Անմոռուկների մեջ…
Գիշերը անձրև եկավ: Հորդացած ջրերն անցան, ձկներն անցան անարգել, իսկ մենք, առաջին անգամ հարբած, քնած մնացինք մինչև առավոտ:
Երբ արթնացանք, արևն արդեն ծագել էր, թռչունները երգում էին:
Գիշերային անձրևից հետո Դրախտի հովիտը լցված էր թարմության բույրերով:
Մենձ ձորից կաթնագույն մշուշը քաշվում էր դեպի վեր, դեպի Քարախաչի կապույտ լեռները, հովիվների կանչերից թնդում էր ձորը, ձիերի մի փոքրիկ երամակ, ձորից դուրս գալով, մշուշների ետևից սլանում էր բլուրներն ի վեր:
Մենք թրջված էինք գիշերվա անձրևով ու լուսաբացի ցողով, բայց երջանիկ էինք, առջևում կյանքն էր՝ հրապուրիչ ու անվախճան:
* * *
Մեր մեծ տան տարբեր անկյուններից միշտ կարելի էր լսել զանազան ընթերցումներ և արտասանություններ, միշտ որևէ հաստ գիրք էր կարդում հայրս իր մշտական տեղը նստած, բարձրաձայն դաս էին սերտում իմ քույրերն ու եղբայրները: Նրանք կարդում ու արտասանում էին ձեն ձենի տված: Ինչու՞ էին բարձրաձայն կարդում, չգիտեմ, երևի նրա համար, որ հետո ձայներն անվերջ հնչեն ու կանչեն կենդանի մնացած վերջին մոհիկանի ծերացած ականջներում:
Ես ու Խաչիկը դեռ դպրոց չէինք գնում ու միշտ հետաքրքրությամբ լսում էինք նրանց:
Ամենից հաճախ կարելի էր լսել նոր ժամանակների բանահյուսությունը բոլշևիկ հսկաների մասին, թե ինչպես ձի են հեծնում ու հարուստների դեմ կռվի են գնում Լենին հսկան, Ստալին հսկան և մյուս հսկաները… Ապա գալիս էր գյուղացի Մխոն, որին Լենինը նոր փափախ ու կոշիկներ էր տվել նրա ծակ փափախի ու պատռած կոշիկների փոխարեն:
Ահա իմ քույր Ասլին կովերի մսուրի մեջ նստած անգիր է անում հանձնարարված հատվածը «Անուշ»-ից կամ «Լալվարի որս»-ից, իսկ տան մյուս ծայրից Աղասին արտասանում էր.
Հե՛յ, ձեզ մատաղ, բանվոր տղերք,
Մեկ էլ, մեկ էլ մի զարկ տվեք,
Մի զարկ տվեք ցարի գահին,
Որ խորտակվի նա հիմնովին:
Նրան լսելով, ես պատկերացնում էի բարձր գահի վրա նստած ցարին, իսկ «բանվոր տղերքը» ճոճում են գահը, որ նրան վայր գցեն, միայն թե «նա հիմնովին»-ը ես լսում էի «նային-նոյին» ու ոչ մի կերպ չէի հասկանում, թե դա ինչ է, ուզում էի հարցնել, բայց վախենում էի, որ վրաս կծիծաղեն:
Սրբերի շարքն անցած հին իմաստուններից մեկը՝ Երանելի Ավգուստինը, հիշողությունները հոգու ապացույց է համարում: Նրանք հոգու մեջ են պահվում և հարկավոր պահին այնտեղից են հայտնվում, նշանակում է հոգի գոյություն ունի, հիշողություններն են նրա վկան, ասում է նա:
Այս պահին ես գիտեմ, որ ցավն է հոգու վկան… Մերոնք բոլորը հողի տակ են, իսկ մեր մեծ տան տեղում եղինջ է աճում… Անմխիթար ցավն է հոգու վկան:
Մայրս հպարտանում էր, որ մեր տանը բոլորը կարդացող են, բայց հպարտանում էր տխրությամբ ու ափսոսանքով, որ գրքերը հաց չեն տալիս: Իսկ հայրս հույսը չէր կտրում.
– Սև գիրը կարմիր օրեր կբերե, կնիկ:
Նա շատ էր սիրում կարդալ, մանավանդ ձմեռները: Ցերեկները նստում էր թախտի ծայրին, երդիկի տակ ու կարդում էր: Եթե ձյուն տեղար կամ բուք լիներ, երդիկները փակվում էին ու տունը մթնում էր: Այնժամ հայրս մեզանից մեկնումեկին ուղարկում էր երդիկները մաքրելու: Մենք աշնանից նրանց մոտ բարձր ձողեր էինք տնկում, որ ձմեռը գտնենք:
Երեկոները հայրս նստում էր սյան տակ, լամպին մոտիկ և սովորաբար կարդում էր բարձրաձայն, մանավանդ եթե լսող էր ունենում:
Բազմաթիվ ձմեռային երեկոներ ես ու Խաչիկը հափշտակված լսել ենք նրա ընթերցումները: Դրսում սուլում ու երգում էր լեռներից փչող քամին, իսկ հայրս կարդում էր նավթի լամպից տարածվող լուսավոր շրջանակի մեջ նստած: Այդպես մենք լսել ենք մեր ժողովրդական հեքիաթները, պատմավեպերը, Վախթանգ Անանյանի գրվածքները, «Ռոբինզոն Կրուզո»-ն, «Անգլուխ ձիավորը», «Տասնհինգամյա նավապետը» և այլն:
Չորս անառարկելի հեղինակություններ կային հորս համար՝ Րաֆֆին, Ջիվանին, Թումանյանն ու Ռափայել Պատկանյանը, որին միշտ Գամառ Քաթիպա էր կոչում:
Րաֆֆու գործերը, մանավանդ պատմավեպերը, նա ընկալում էր որպես ստույգ իրողություն, որպես հայ ժողովրդի կենսագրություն: Նրանք, բացի հարուստ տեղեկություններ տալուց, մինչև հոգու խորքը հուզում էին հորս: Խիստ հուզական տեսարանները նա անվանում էր «դժվար տեղեր» և կարդում էր մտքում, միայն շուտ-շուտ թաշկինակով աչքերն էր սրբում: Այդպիսի տեղերից էին պանդուխտ հոր և որդու հանդիպումը «Ղարիբ մշեցին» պատմվածքում, Մուրադի և հոր հանդիպումը «Խաչագողի հիշատակարան»-ում, Դրաստամատի այցելությունը շղթայակապ Արշակ թագավորին և այլն:
