Աշխարհում կապիտալիզմ էր, բանկեր կային, իսկ նրանք իրենց փողերն ու գանձերը պահում էին գետնի տակ ու պատերի մեջ և ժամանակ առ ժամանակ փռում չորացնում էին, որ բորբոսը չուտի:
Այդպես առաջացավ ինչ-որ տեղ պահված, կորած ու մոռացված գանձերի լեգենդը:
Մոռացվում էին անուններն ու գործերը, իսկ պահված գանձը՝ ոչ:
Խոսում էին ինչ-որ երկաթե սնդուկի ու կորած բանալիների մասին, հանկարծամահ եղած ինչ-որ տատիկի մասին, որն իր հետ գերեզման էր տարել թաքցրած գանձի գաղտնիքը: Ավելի հաճախ հիշում էին մեծ ու տափակ քարը Ներսի գոմի այն տեղում, ուր միշտ կապում էին Կիրակոս աղայի ազնվացեղ ձին, բոլորը ենթադրում էին, որ գանձը այդ քարի տակ պիտի լինի: Բայց քարի տեղը ոչ ոք չգիտեր, գոմերը քանդված էին, քարերը՝ հողի տակ:
Կորած գանձի մասին այդ խորհրդավոր պատմություններն անսպառ սնունդ էին մեր ազգության մի քանի սերունդների երևակայության համար: Ոմանք իրարից թաքուն այս ու այնտեղ փորում էին, ոմանք էլ իրենց գիշերային ցնորքների մեջ գտնում էին և տնօրինում ամենագայթակղիչ ձևերով:
Սնանկացումն ավելի հաճախ կապում էին Վանո Տացուի անվան հետ, թեև բոլորը հասկանում էին, որ նա ընդամենը այդ տարօրինակ տրագիկոմեդիայի վերջին գործողության մասնակիցն էր միայն: Պարզապես այդպես ավելի հասկանալի ու հարմար էր իբրև հավիտենական նախատինք վկայակոչել նրա խմելն ու վատնելը և ամեն ինչ դրանցով բացատրել:
Վանո Տացուի կերպարը մանկուց հրապուրել է ինձ իր խորհրդավորությամբ, իր հակասականությամբ ու դրամայով և ընդմիշտ մնացել ինձ հետ ձմեռային այն հեռավոր երեկոների խաղաղ զրույցների, օջախի մարմրող կրակների պատկերներից անբաժան: Մեր մեջ անտեսանելի հոգևոր կապ կա, ճակատագրական մի ընդհանրություն մեր անկումների ու սխալների միջև, ես դա զգում եմ բնազդորեն, երբ որ կորած գանձի նման ապարդյուն կերպով բարոյական նեցուկ եմ փնտրում ու չեմ գտնում ոչ ինքս ինձ մոտ, ոչ էլ ուրիշի:
Նրա կյանքի մեջ շատ անհայտ էջեր կան, շատ մութ կետեր, որ երբեք չեն լուսավորվի:
Նա իմ Մարկոս պապի ավագ եղբայրն էր և Բարսամ աղայի թոռը:
Մեր գյուղի քահանա Տեր Մելքումի խորհրդով Բարսամ աղան նրան կրթության էր տվել: Ութ տարի նա սովորել էր Գորիի թեմական դպրոցում՝ ապրելով հորաքրոջ տանը: Ուսումն ավարտելուց հետո նա տուն է վերադառնում եվրոպական հագուստով և մի սայլ լիքը գրքերով, գյուղում աշխատելու և գործելու զանազան լուսավորական ծրագրերով, սակայն ճակատագիրը նրա համար այլ ապագա էր նախատեսել:
Սովոր լինելով քաղաքային կյանքին, նա սկսում է ձանձրանալ գյուղում: Շուտով նրա անվան շուրջ սկսում են զանազան հակասական, երբեմն զավեշտական պատմություններ հյուսել: Պատմում էին ամենուրեք, թե այնքան գրագետ է, որ ոտքի մատներով է գրում, այն էլ ռուսերեն… Թե Գորիում ինչ-որ հեղափոխական գաղտնի խմբակի անդամ է եղել, նույնիսկ ձերբակալվել ու Թիֆլիս է տարվել, թե Ախալքալաքի սրճարաններում աղմկոտ քեֆեր է անում, շրջում է քաղաքում՝ առանձին կառքեր վարձելով նվագախմբի, յափունջիի ու փափախի համար… Ի վերջո, ըստ լուրերի, մի քանի տարի անց նրա պարտքերի դիմաց Բարսամ աղայից մի ամբողջ հոտ ոչխար են տանում հովիվների ու շների հետ միասին…
Սնանկացումից հետո Վանո Տացուն, այնուամենայնիվ, ձեռնամուխ է լինում իր երբեմնի ծրագրի իրագործմանը և սկսում է աշխատել՝ կարդում է, երկար առանձնանում ու անվերջ գրում է, թղթակցում է «Մշակ»-ին, իսկ 1901 թվին դպրոց է բացում գյուղում, հավաքում է մոտ քսան աշակերտ ու պարապում մեր «յազլուղում», որ պատուհաններով, փայտե հատակով ու հարթ առաստաղով միակ շենքն էր գյուղում:
Ամեն առավոտ, երբ արևն ընկնում էր դասասենյակի երկու մեծ պատուհաններից ու հասնում էր գրատախտակին, Վանո Տացուն սկսում էր դասերը: Ինչպես պատմում էր հայրս, որ նրա առաջին աշակերտներից էր, ներկա-բացակա անելիս ներկա գտնվող աշակերտը պարտավոր էր ասել՝ աստ, բայց, չգիտես ինչու, բոլորն ասում էին՝ հաստ, որ ամեն անգամ Վանո Տացուի ծիծաղն էր շարժում:
Նրա դպրոցը գործում է չորս տարի, մինչև 1905 թ-ի հայոց դպրոցների փակումը ռուսական կառավարության կողմից:
Առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհվում է նրա սիրելի որդին՝ Ավետիքը: Դա տեղի է ունենում Սարիղամիշի տակ: Այդ մասին հետո վկայում է Պիճայենց Մեսրոպը, որը կռվում էր նրա հետ միասին. այն Մեսրոպը, որը զայրույթի պահին կրակել էր մինարեթից երգող մոլլայի վրա ու վայր գցել:
Այդ վիշտը քիչ է մնում կործանի Վանո Տացուին: Նորից սկսում է խմել: Միակ ելքը նա համարում է որդու մանկության վայրերից հեռանալը և հեռանում է՝ գյուղում թողնելով իր գրադարանն ու ձեռագրերը: Մինչև կյանքի վերջը նա ուսուցչություն է անում Ծալկայի գյուղերում:
Այդ գյուղերից մեկում տեղի է ունենում մի դեպք, որը պատմվում է մինչև հիմա:
Արդեն սովետական իշխանության տարիներն էին, Վանո Տացուն պարապում էր անգրագիտության վերացման նպատակով մեծահասակների համար բացված հատուկ դպրոցում: Ինչ-որ պատճառով աշակերտները նրան խիստ զայրացնում են, և նա, հավանաբար խմած լինելով, հայհոյում է.
– Ընկեր Լենինն ասել է՝ սովորել, սովորել, սովորել: Սովորում եք՝ սովորեք, չեք սովորում՝ ձեր տիրոջ…
Մեծ աղմուկ է բարձրանում, աշակերտները բողոքում են, նրան ձերբակալում են, ընդ որում ոչ թե խմած լինելու կամ աշակերտներին հայհոյելու համար, այլ մի անմիտ մեղադրանքով՝ իբր թե նա ընկեր Լենինին էր վերագրել և՛ «սովորել, սովորել»-ը, և՛ հայհոյանքը… Ձերբակալել, բայց անմիջապես ազատ էին արձակել, որովհետև իբր ասել էր, թե անձամբ ճանաչում է Ստալինին, ընկերություն է արել հետը Գորիում և որպես ապացույց ինչ-որ համատեղ լուսանկար էր ցույց տվել:
Ի՞նչ ընկերության մասին է եղել խոսքը՝ հայտնի չէ:
1937 թ-ին Մարկոս պապիս ինչ-որ մեկը գաղտնի տեղեկացրել էր, որ Վանո Տացուին կասկածում են դաշնակցական լինելու մեջ և պիտի գան տունը խուզարկելու: Սարսափահար պապս գիշերն այրել էր նրա ձեռագրերի տետրերը, զանազան թղթեր ու նամակներ, նրանց հետ նաև ողջ գրադարանը:
Ի՞նչ էր գրել Վանո Տացուն առանձնության երկար գիշերներին, ի՞նչ կար դեղնավուն թերթերով այն տետրերի մեջ՝ մնում է անհայտ:
Եթե կարելի լիներ հավատալ, որ ձեռագրերը չեն այրվում…
… Նախքան օդան ու թոնրատունը մենք երկար սրահներ ունեինք, որ բակ էինք կոչում: Անսովոր մարդը մոլորվում էր մեր բակերում, իսկ մենք ազատորեն ելումուտ էինք անում անգամ մթան մեջ, պատերի ամեն մի քարը, ամեն մի դուռ իր բացվելու և փակվելու հատուկ ձայներով ծանոթ ու հարազատ էին: Շատ տարիներ հետո այդ դռներից մեկի վրա, որ Մենձ դուռ էինք կոչում, թափված հին ներկի տակից երևաց Վանո Տացուի ձեռքով փորագրված հետևյալ երկտողը.
Պահե անունդ անկորուստ՝
Թե աղքատ լինես, թե հարուստ…
Հիմա չկան ոչ այն երկար սրահները, ոչ էլ այդ դուռը:
Մեր գերդաստանի անցյալի սահմանը գետն էր, որով անցել էր նա հին հայրենիքից գալու ժամանակ, իսկ ապագայի սահմանը այն ցուրտ ձմեռը եղավ, երբ մեր տունը դատարկվեց:
Խավարի մեջ մենք մեր տան ճանապարհը գտնում էինք, իսկ հիմա լույս օրով մոլորվեցինք, ըստ երևույթին, դժվար թե հաջողվի անկորուստ պահել մեր անունը հայրենիքից դուրս:
Գուցե քեզ տարօրինակ թվա, բայց ուզում եմ այստեղ վերջացնել, աղջիկս: Մնացածը դու գիտես, որոշ բաներ էլ կգտնես այս օրագրի հաջորդ էջերում:
* * *
Ես միշտ սիրում էի քրքրել իմ հին օրագրերը: Մի անգամ էլ այդպես նայելով գտա ռուս գրող Միխայիլ Պրիշվինի ինչ-որ նամակից այսպիսի մի քաղվածք.
–Այն մարդը, որին դու սիրում ես իմ մեջ, ինձանից լավ է, ես այդպիսին չեմ, բայց դու սիրիր, և ես կձգտեմ ինձանից լավ լինել…
Իսկ ես կարծում էի, թե Պրիշվինը կենդանիներից ու բույսերից բացի ուրիշ բաների մասին չի գրել:
Ես այդ քաղվածքը կատարել էի շատ վաղուց, երբ հավատում էի այդպիսի բաների, իսկ հիմա ափսոսում եմ, որ ոչ ես եմ առաջվանը, ոչ էլ այս ժամանակը:
Ում որ ուղղված են այս խոսքերը, գրողը հանդիպել է շատ ուշ, արդեն քառասունն անց ամուրի լինելով, հանդիպել է սպիտակ մի տարեմուտի, երբ խոշոր-խոշոր ձյուն էր թափվում:
Շատ գեղեցիկ է և նման է հեքիաթի:
Չարժե ամեն ինչի կասկածող սկեպտիկ երևալ, դա շատ տհաճ է. ավելի լավ է այստեղ վերջացնեմ, թող անհայտ մնա, թե հեքիաթն ինչպես վերջացավ: Ինքս էլ դա կարգին չգիտեմ, իմ հին օրագիրն այդ մասին ոչինչ չի ասում:
Տխուր բան է վերջը, անգամ ամենալավ վերջը, որ հեքիաթներում է լինում երկնքից ընկնող խնձորներով, դարձյալ տխուր է: Իսկ այդպիսի հեքիաթը… Դա չափազանց մաքուր ու գեղեցիկ է, որ լավ վերջանա:
Բացի այդ, ամեն ինչ չէ, որ պետք է մինչև վերջ ասել: Ճապոնացիք, օրինակ, իրենց Իկեբանայի մեջ, իրենց բանաստեղծություններում գերադասում են անավարտությունը, կիսատ ասվածը և դրանով երբեմն ավելի շատ բան են կարողանում ասել:
