— Фігова? — спытаўся я.

— Вельмі, — шчыра прызнаўся Кастусь, цыганаваты на выгляд, у яго ўжо і вусы прабіваюцца.

— Лепш не трапляць, — крыва ўсміхнуўся і Ігнат. — Ад гумавай дубінкі боль адчуваецца па нарастальнай, праз гадзіну-дзве. Ты якой трасцы свецішся? Харэ геройстваваць, зараз у кабінеце дырэктарка распране. Як ты праскочыў?

— А яна там з дзяўчатамі разбіралася, — прызнаўся я, бо і насамрэч уваходзіў у школу пад «прыкрыццём» дзяўчынак у кароткіх спадніцах — пачакаў, пакуль некага з іх спыніць дырэктарка, якая пільнавала вучняў на ганку.

— Ага, здымі, — параіў і Кастусь. — Ці балахон зашпілі хоць.

— Замок зламаны.

— Я закалю шпількай, давай!

Ля нас стаяла Ядвіся.

— Прывітанне! — павіталася яна і дадала: — Не жартую, ідзі сядай, прыхаплю. Ты нейкі няўцямны, мабыць. Не разумееш, што не табе аднаму цяпер можа быць несалодка з-за тваёй упёртасці?

— Во, дай яму, Ядвіся, — усміхнуўся Кастусь.

Я падпарадкаваўся, пайшоў на сваё месца. Юрась сустрэў мяне позіркам, у якім адчувалася абвінавачванне:

— Чаго ты псіхуеш?

— Аб'еўся галубцамі, усю ноч панос ганяў, — абыякава кінуў я.

Я разумеў, што ранак пачаў не па правілах. Я не стаў чакаць Юрася, не зайшоў да Уладзі — ці не першы раз за гэтулькі гадоў. Я не ведаў, чаму так раблю, але рабіў, таму што хацеў зрабіць менавіта так. Сеў за стол, Ядвіся ў двух месцах прыхапіла крысы балахона шпількамі — вытрасла са свайго дзявочага рыдыкюльчыка. Якраз паспела да званка. І дзверы адразу ж расчыніліся — Швондзер ніколі не спазняўся на ўрок, ён загадзя выходзіў з настаўніцкай і зазвычай чакаў званок ля дзвярэй класа.

Можна было не сумнявацца, з чаго пачне Швондзер. Ён прывітаўся з намі кароткім «здрасце», паклаў на стол журнал і сваю нязменную за многія гады скураную папку. З хвіліну, у поўнай цішыні, хадзіў ад стала да акна, між радамі сталоў. Спыніўся за спінамі Ігната і Кастуся і свідраваў сваімі свінячымі вочкамі іх патыліцы.

Урэшце ён вярнуўся да свайго стала і сказаў:

— Сёння мы будзем размаўляць пра Радзіму. Бо, як паказалі апошнія падзеі, у вашых галовах праз гэты інтэрнэт назбіралася столькі варожай лухты, што іх тэрмінова, бы Гераклу канюшні, неабходна чысціць.

І ён пачаў. Як мы і чакалі — спачатку пра сваё галоднае дзяцінства, пра бацьку, які вярнуўся інвалідам з вайны, пра тое, як сам Швондзер паехаў паступаць вучыцца, маючы адны нагавіцы, дзве кашулі і пінжак, перашыты з бабулінай кацавейкі. І таму: «Вы павінныя. вам дадзена намі, старэйшым пакаленнем. мы ўсё зрабілі, каб вы жылі.» Ён, сёння незвычайна ўзбуджаны, як ніколі пафасны, нёс і нёс даўно чутае намі ад яго ж самога. Складвалася ўражанне, што ён і сам верыў у тое, пра што нам малоў: пра адважных да самазабыцця камсамольцаў на цаліне, якія хлеб не елі, а Радзіме давалі, пра БАМ і тых самых камсамольцаў з камуністамі, якія на руках пераносілі цяжэнныя рэйкі і дзяўблі кіркамі вечнамёрзлы грунт (быццам трактароў не было і бульдозераў, дурні!), пра асушэнне балот зноў жа аднымі рыдлёўкамі... А экскаватары чаго не выкарыстоўвалі? Ага, бо танкі кляпалі, ведаем. Ён казаў, як чытаў з кніжкі, — роўна, размерана, чаканіў кожнае слова, гучна набіраючы паветра перад новай тырадай. І не спатыкнуўся ж нідзе.

Яго нельга было не слухаць. Мы ведалі, што калі хоць аднаму з нас толькі паспрабаваць апусціць вочы долу ці павесці позіркам за акно, Швондзер імгненна спыніцца, падыдзе да цябе, загадае ўстаць, і ты прастаіш так, пакуль ён не дазволіць сесці, а то і да канца ўрока. Паскардзішся? Табе ж даражэй — загнобіць адзнакамі.

— Патрыятызм — тое пачуццё, якое грамадзяне нашай краіны мусяць усмоктваць з малаком маці, узрошчваць у дзіцячых садках, цэментаваць у школе. — вывальваў на нас сваю тэорыю Швондзер, але раптам спыніўся, палец да ілба прыставіў. Ведалі наперад: ён зараз, як у яго называецца, імправізуе — рыхтуецца задаць некаму з нас нечаканае пытанне. Так мовіць, элемент ажыўлення лекцыі.

— А што мы разумеем пад патрыятызмам? Што ёсць патрыятызм? — Гучна сам у сябе запытаўся Швондзер, ссунуў акуляры на лоб і пайшоў між радоў — выбіраў сабе ахвяру.

Ён спыніўся ля нас.

— На гэта пытанне нам паспрабуе адказаць новая вучаніца вашага класа. Зараз мы і даведаемся, з якім багажом ведаў прыйшла да нас гэта дзяўчына. Калі ласка, адказвай! — і ён настойліва крануўся пляча Ядвісі.

Ядвіся ўставала надта павольна для такога настаўніка, як Швондзер, і яго твар пачаў крывіцца, як ад кіслага. Ён прывык, каб ускоквалі.

— Патрыятызм. Патрыятызм — гэта апошні прытулак для нягоднікаў.

Яся! Што ты ляпнула!

Але я не крыкнуў, у класе ніхто не войкнуў. І так было ціха, а цяпер зрабілася — бы мерцвяка вынеслі.

Швондзер стаяў, быццам раптоўна працяты з патыліцы наскрозь вялізным цвіком: галаву ўскінуў, спіна выпрастаная, ногі разам. Ён застыў. Чырвань сыходзіла з твару не адразу, а кавалкамі. Там пляма белая прабілася, там. Зліваліся, раслі.

Маўчанне было невыносным.

Швондзер, нарэшце, сарваўся са свайго цвіка, ціха пайшоў да стала.

— Так. Ты — Ядвіга ЛялькО? — строга запытаўся ён, разгарнуўшы журнал.

— Не, Іван Мікалаевіч, маё прозвішча правільна гучыць як ЛЕлька, — нязмушана, як нічога і не здарылася, выправіла Ядвіся.

— Дык ты кажаш, што патрыятызм — для нягоднікаў? — гісторык уперыў свае круглыя вочкі ў Ядвісю, позіркам гатовы быў прасвідраваць дзірку ў яе грудзях.

— Не, я так не гаварыла. Я паўтарыла словы Льва Талстога: «Патрыятызм — апошні прытулак для нягоднікаў».

Паўза.

— Я. Не. Чытаў. Такіх. Слоў! — твар Швондзера імгненна зноў афарбаваўся ў чырвона-барвовы колер. — Калі ты мне іх не пакажаш у кніжцы, ты. ты.

Ён пачаў заікацца, але не паспеў прыдумаць патрэбнае катаванне для Ядвісі — з месца нечакана ўсхапіўся Уладзя. Стаў прама, і кожная клетачка яго цела была напятая — да дробнага дрыжання.

— Іван Мікалаевіч, дазвольце патлумачыць! — і, не чакаючы дазволу ад гісторыка, які ў гэта імгненне разгубіўся, хутка прадоўжыў: — Словы пра тое, што патрыятызм ёсць апошні прытулак для нягодніка, упершыню сказаў англійскі літаратурны крытык Самюэль Джонсан. Ён іх казаў у тым сэнсе, што і самы апошні нягоднік можа знайсці сабе апраўданне ў грамадстве, калі зробіцца сапраўдным патрыётам. А ўжо Леў Талстой пераказаў словы Джонсана, але з трошкі іншым сэнсам. Вось.

— Вось! — гісторык авалодаў сабой. — Ты сядзь, у цябе ніхто не прасіў тлумачэнняў. Для нас галоўнае тое, што вось гэта маладая асоба, якой дзяржава дала магчымасць бясплатна атрымаць адукацыю.

— Мая маці працуе і плаціць падаткі! З гэтых падаткаў і складаецца заробак настаўнікаў! — нечакана рэзка выдала Ядвіся.

Я глядзеў на яе. Якая яна была прыгожая! Крылцы носа трапяталі ад кожнага ўздыху, яна глядзела наперад, проста ў вочы Швондзеру. Яна не баялася яго! Ні каліва! Хоць ёй было страшна — пальцы рук пабялелі, вусны напружыліся, і куточкі іх падрыгвалі. Мне нясцерпна хацелася зараз стаць побач з ёй, сказаць нешта разумнае, асадзіць Швондзера, але я не ведаў — што сказаць.

А гісторык зноў пачаў бялець, наблізіўся да Ядвісі.

— Хто дазволіў табе перапыняць старэйшых, настаўнікаў?! — засіпеў ён. — Сядзь і слу­хай! — ужо крыкнуў ён і працягнуў, калі Ядвіся села: — Патрыятызм — тое, што робіць з чалавека грамадзяніна. Тое, на чым трымаецца дзяржава. Патрыятызм — гэта з усяго магчымага абіраць роднае, сваё!

— «Купляйце беларускае», — нечакана гучна вырвалася з мяне хоць нешта. І атрымалася — ляпнуў дрэнь.

— Менавіта так! — аж узрадаваўся Швондзер з маёй падказкі. — Купляйце сваё! Падтрымлівайце сваю эканоміку! Сваю дзяржаву і сваю краіну! Зразумела табе, юная лэдзі? — не­чакана ён схіліўся да Ядвісі, ледзь не пырснуўшы слінай у яе твар.

— Зразумела, Іван Мікалаевіч, — Ядвіся ўзнялася з месца, адказала, як бы і вінавацячыся, але і я, і ўсе навокал адчулі, што зараз яна зноў нешта выдасць. — Я вось адно не разумею, патлумачце, калі ласка. У вас тэлефон ёсць?

— Ёсць, — мармытнуў гісторык, яшчэ не ведаючы, як паставіцца цяпер да гэтай настырлівай вучаніцы.