Марудна-марудна Пераход паднімае аўтамат, дзвюма рукамі, як цяжкі молат, над каскай невысокага немца, што бяжыць проста перад ім. Марудна ўздымаюцца локці, рукі… Але нечая куля выбіла немца з-пад Пераходавага аўтамата, адкінула ўбок. Пераход, не зірнуўшы туды, даганяе ўжо наступнага: здаецца, што ён (што ты) не здольны спыніцца, пакуль жывы, пакуль сам не ўпаў — будзеш вось так бегчы вакол лесу, пакуль нехта ёсць наперадзе.
Немцы, якіх мы даганяем i расстрэльваем на хаду, усё спрабуюць абагнуць лазняк, закрыцца ім, а мы не ведаем, што, хто там наперадзе, магчыма, ляжаць, ужо чакаюць нас з кулямётамі…
Вочы мае зусім плывуць у гарачай вясёлцы — сіняе, аранжавае, чырвонае! Усё змазана, расплываецца, i я трымаюся ўчэпістым поглядам за цёмную фігуру Перахода, як за самую рэальнасць.
Я не ведаю, колькі працягваўся наш бег, колькі часу сціскалася спружына пад нашым нечаканым напорам. Але помніцца дзікая, неразумная палёгка (як у таго, хто пакінуў бегчы, усё разганяючыся, з каменнай стромы і, нарэшце, пакаціўся!), якая вострым холадам паласнула душу, калі мы выбеглі на адкрытае месца i адразу ўбачылі перад сабой у чаканні немцаў — залеглы за тарфянымі купінамі нерухомы ланцуг. Каскі, каскі, каскі…
Але Пераход не спыняецца, не падае, i гэта мяне ўтрымлівае на нагах, хаця ўсё ва мне адразу каменна пацяжэла.
— Лажыся! — крыкнуў Касач, але таксама не падае: яму таксама перашкаджае зрабіць гэта Пераход. А Пераход яшчэ хутчэй пабег, адрываючыся ад нас, ад партызанаў, якія падаюць адзін за адным. Hi страляніны, ні голасу чалавечага — нямая цішыня, што падае ў нябачную (але яна побач!) прорву.
Ужо на зямлі, лежачы, я адчуў, як нешта пранеслася над намі, нібы цягнік, зрываючы з нас паветра, зрываючы мяне з зямлі, прымушаючы ціснуцца да яе. Цягнік усё нясецца, бясконцы, нізкі, шырокі, над самай галавой, над маімі плячамі; вось-вось захопіць, павалачэ, растрыбушыць — кулямёты i аўтаматы проста выюць! Калі я адарваў галаву ад прапахлага гарам торфу i зірнуў скрозь плыткую вясёлку, Пераход усё яшчэ быў, хаця, здавалася, цэлая вечнасць пранеслася. Але ён ужо не бег, ён стаяў i марудна паварочваўся тварам да нас, нібы яго паварочвае той кулямёт (здаецца, я ўбачыў i ўсплёскі полымя на дуле кулямёта i нават самі рукі немца). Пераход марудна павярнуўся да нас тварам: ён быў непраўдападобна спакойны, нібы прыслухоўваўся. Чалавек усё не падае, але над ім нясуцца нізкія лёгкія хмары, i здаецца, што там ён падае, — як вяршаліна ссечанага, уздрыгануўшага, але ўсё яшчэ нерухомага знізу дрэва…
З моманту, калі ён упаў i мае вочы згубілі яго, — здаецца, што іменна з гэтага моманту — усё змянілася.
Мяккія тарфяныя купіны ўсё закіпаюць перад вачамі, яны дымяцца, пырскаюць, не закрываючы, а паказваючы шлях да тваёй галавы. Калі такія грымоты, суцэльны роў, здаецца, што i сэнсу мала — страляць. I трэба хутчэй выстраліць, каб адчуць, што ты можаш хоць на міг усё заглушыць.
Касач жывы, я бачу яго перад сабой: ён таксама прастрачыў з аўтамата i ўсё паварочваецца назад, шукае — мне здаецца, што мой позірк шукае. Я ўздымаю галаву, хаця нялёгка адарваць яе ад зямлі, ад крохкай купіны. Губы Касача нешта гавораць, крычаць нешта сярдзіта, а я не магу разабраць у громе i грымотах смерці. I нарэшце — праз нядоўгую цішыню:
— У абход… начштабу…
I рукой махнуў, круг апісаў, нібы абдымаючы лазняк.
Няма нічога паскудней, але i весялей — адыходзіць пад агнём: калі не бяжыш, не, не гоняць цябе, а сам — па справе, па загадзе. Ад блізкіх куль нешта ў табе сціснулася да кропкі, але не захопліваючы ўсё цела, якое, наадварот, зрабілася па-здрадніцку вялізным, нязручным, здалёк бачным. Кожны чалавек, міма якога прапаўзаеш — мяжа, табой пераадоленая i пакінутая: на ёй нечае жыццё, нечая смерць, але ўжо не твая смерць. I ва ўпор ці ўслед табе — трывожна-запытальныя вочы, позіркі («…Што? Адыходзім? Так дрэнна?») або гнеўнае, патрабавальна-пагардлівае («Адпаўзаеш! Хочаш, каб я тут, а ты…»). Адказваць, тлумачыць няма калі, ты павінен абліччам, выглядам сваім паказваць, што не ўцякаеш, не спалохаўся, што цябе паслалі, табе загадалі паўзці назад.
Да лазняку яшчэ далёка. А вочы, чужыя вочы ўсё хапаюцца за мяне, пытаюць, патрабуюць, i трэба быць вясёлым, лёгкім, каб адразу зразумела было, хто i чаго паўзе. З такім тварам не ўцякаюць! Я дрэнна бачу i таму ўсміхаюся — на ўсякі выпадак — усім. I забітым таксама. Некалькі разоў мяне па-сабачаму рванула за рукаў, за плячо. Заміраю, чакаючы, што вось зараз усяму канец! I з'яўляецца, здаецца, неадольнае жаданне падхапіцца на ногі i бегчы, бегчы туды, дзе край лесу, — за яго. Туды адпаўзаюць параненыя, туды ix цягнуць: вочы ў параненых здзіўлена-дзіцячыя, нібы чалавека адразу адкінула далёка-далёка ад таго, чым яшчэ міг назад ён жыў.
За лазняком ix шмат, параненых, тут гучаць галасы, стогны, адсюль i бой чуецца інакш. Ужо не суцэльныя навіслыя грымоты, роў, а асобныя стрэлы, чэргі кулямётныя, аўтаматныя — яны то счэпліваюцца, то адна за адной коцяцца i раптам заціхаюць на момант. Такі бой надоўга — пакуль боепрыпасы ёсць. Толькі б хапіла ў нас патронаў. На тварах, на руках, пад падраным адзеннем людзей, што паўзуць некуды ці спакойна, мертва ляжаць — зыркія размытыя чырвоныя плямы. Я паўзу, я прабягаю міма, далей, a ў вачах гэта i ўсё не адыходзіць. Я паўтараю, магчыма, нават не ўголас, сам сабе:
— Камандзір мне загадаў. Я ў першую роту. Загадаў Касач…
Бягу ўжо на поўны рост, там, дзе нядаўна мы гналіся за немцамі. Вось i яны, забітыя. Зброі каля немцаў ужо няма, i ляжаць яны не так, як упалі. Адразу прыкметна: чапалі ці не чапалі забітага. Нават не ведаю, па якіх прыкметах, але заўважаеш. У забітым заўсёды застаецца апошні pyx, апошняя спроба выратавацца. I заўсёды яны па-рознаму ляжаць. А гэтыя — усе аднолькава, на спіне. Я пранёсся над уважліва-нерухомымі вачыма мёртвых i нейкі час бег, нібы забыўся, куды, чаго. Не, я да начштаба, нічога яшчэ не скончылася, мы павінны, там трэба ў абход, ззаду зайсці, выручаць сваіх…
Наперадзе мяне чакаюць уласаўцы. Яны далей ад стральбы, ад бою, смерць дагнала ix раней. У целах, у паставе больш мёртвай распластанасці, цяжару… Як даўно ўсё гэта было: вось тут мы беглі, а яны перад намі, ратаваліся ад нашага гневу, ад смерці, а Пераход ix даганяў — імчаўся насустрач сваёй смерці. Бой усё грыміць, цягнецца, невядома, што праз пятнаццаць хвілін, праз паўгадзіны будзе са мной таксама, а я ўжо ўспамінаю бой, як нешта даўняе i далёкае.
Я дамчаўся, убачыў сваіх: ляжаць, напружана падрыхтаваўшыся да бою, a некалькі чалавек тут жа стаяць, кураць, чакаюць. Як бывае на старых групавых фатаграфіях. А раненых, насілак не відаць, некуды ix занеслі, схавалi, магчыма, у кусты, але няма часу ўсё зразумець, я падбягаю да Косці-начштаба, які курыць, седзячы на рэчмяшку, я выкрыкваю яму загад Касача:
— Кругом лазняку!.. Абысці, бягом трэба! Бо самнуць нашых! Камандзір загадаў!..
Косця глядзіць на мяне ўсё так жа, не ўстаючы, але ў поглядзе, у вачах яго нешта рэзка i жорстка зрушылася. Нарэшце ён сунуў папяросу пад бот, яшчэ прыціснуў яе моцна, тады ўстаў:
— Усе, хто не каля раненых — сюды! За мной — бягом!
Цяпер лазняк у нас злева, мы бяжым, зноў абыходзячы яго, а бой ужо на супрацьлеглым баку лесу. Лес гэты, лазняк гэты, аказваецца, зусім не вялікі, i ён круглы. Толькі дзе-нідзе кусты, адрываючыся, адыходзяць, адбягаюць па тарфяніку да бурых i чорных куч, a ў адным месцы — зарослая канава, мы яе зараз прамінулі. Старая, цесная ад лазняку меліярацыйная канава, даўно высахлая, адпаўзае да тых жа тарфяных барханаў.
— Слухай, вярніся! — Косця-начштаба спыніўся, затрымаў аднаго партызана. — Вярніся да тых, хто застаўся, i скажы: параненых сюды, у гэту канаву. Зразумеў? Няхай нясуць i залягаюць тут. Вядзі ix сюды.
Партызан пабег назад, а мы зноў імчымся туды, дзе грыміць бой. Але нам ужо здаецца, што бой зрушваецца ўсё лявей, адыходзіць ад нас. На хаду я спрабую расказваць Косцю-начштаба, як мы гналіся за ўласаўцамі, за немцамі, як перад намі апынуўся ланцуг з кулямётамі, як Касач мне крычаў, паказаў, каб нашы ў абыход, з тылу ўдарылі… Косця напружана слухае: i мяне, i бой, які i сапраўды аддаляецца. Па тым жа крузе адыходзіць. Няўжо скранулі, збілі Касача, насядаюць?
