У сярэдзіне XVI стагоддзя тут адкрываецца друкарня, праўда, у ёй друкуюцца лацінскія і польскія кнігі, сярод іх славутая «Biblia Brzeska». Самастойнае чытан-не і каменціраванне бібліі ў тую пару было прагрэсіўнаю справай: адсюль пачыналася вальнадумства. У бібліі нашы продкі былі абавязаны шукаць пацвярджэнне слушнасці сваёй незадаволенасці існуючым станам рэчаў. Так паступаць абавязвала тагачасная традыцыя: царква была тады магутнаю грамадскаю сілай, гатоваю скрышыць кожную праяву вальнадумства, калі яно ішло ўразрэз са святым пісаннем. Людзі ж ў масе сваёй былі веруючымі, таму грамадскім рэфарматарам было неабходна выдаваць свае ідэі абнаўлення і ўладкавання жыцця як праяву боскай волі, як голас неба. I хоць Брэсцкая біблія не тое што скарынінская — не надавалася для сцвярджэыня актуальнай тады ідэі нацыянальнай паўнацэннасці беларусаў, для ўзвышэння прэстыжу іх мовы і культуры ў цывілізаванай Еўропе, але і яна ўсё ж дазваляла тым свецкім людзям, што ведалі польскую мову, самім пранікаць у змест па сутнасці народных біблейскіх кніг без пасрэдніцтва ксяндзоў, якім карцела ўтрымаць сярэдневяковую манаполію на чытанне і каменціраванне «слова божага» дзеля ўлады над душамі веруючых.
Ужо ў часе свайго культурнага абуджэння Брэст адчуў супрацьстаянне розных нацыянальна-культурных стыхій. Гэта адчуванне станавілася яго лёсам. У Брэсце адбыўся царкоўны сабор 1596 года, які пасведчыў крызіс праваслаўнай царквы як адной з дзвюх апор феадальнага ладу на нашых землях. Унія ўпісала назву Брэста ў шматлікія творы палемічнай літаратуры, дзе зводзілі парахункі праваслаўныя з уніятамі і католікамі, аспрэчвалі пад выглядам пытанняў веры царкоўную палітыку, справу нацыянальных свабод і гарантыю годнасці асобы чалавека.
Ідэолаг і важак уніяцкага руху Іпацій Пацей, епіскап Луцкі і Уладзімірскі, быў гадунцом старадаўняга дваранскага роду, які жыў пад Брэстам. Палітычную кар'еру ён зрабіў яшчэ ў маладосці, дайшоўшы да пасады берасцейскага каштэляна. Выхаваны ў Кракаве пры каралеўскім двары, Пацей, як і многія адукаваныя людзі той пары, быў заражаны духам рэлігійнага індыферэнтызму і скептыцызму: ён лёгка пераходзіў з праваслаўя ў лютэранства, потым зноў вяртаўся ў праваслаўе, але ўжо ў ролі саноўніка царквы. Душою і целам адданы каралю магнат, спрытны палітык і здольны публіцыст, Іпацій Пацей трапна развенчваў праваслаўную царкву і яе слуг. Ён вінаваціў правас-лаўных артадоксаў за кансерватызм і адсталасць, згаджаўся з важаком езуітаў Пятром Скаргай, што праваслаўнае духавеігства закаснела, апусцілася і зусім не здольна рухаць наперад справу асветы ў краі, а тым болып развіваць багаслоўскую думку на ўзроўні новага часу.
Адзіны паратунак ён бачыў у аб'яднанні праваслаўнай царквы з каталіцкім касцёлам, тым больш што разыходжянні паміж царквой і касцслам, на яго думку, былі нязначныя. Такое аб'яднанне, Пацей гэтага не скрываў, з'явілася б доказам вернасці каталіцкаму каралю і дзяржаве, якая вяла войны з праваслаўнай Масквой. Ён глыбакадумна працягваў епіскапскае жазло пастве, што загразла па віне невукаў-пастыраў у грахах цемры і ўбостве. Жазло гэтае аказалася рапірай, якая раздзяліла беларускую народнасць на дзве часткі; нелады і спрэчкі, лютая варожасць паміж праваслаўнымі і уніятамі перашкодзілі яднанню прагрэсіўных сіл для абароны нацыянальных інтарэсаў, грамадзянскіх правоў і прагрэсіўных традыцый культуры, здабыткаў Скарыны і Гусоўскага.
Іпацій Пяцей не абмяжоўваўся публіцыстычнымі баталіямі з праваслаўнымі. Змоладу прызвычаены панаваць, уніяцкі ўладыка сілаю захапіў у Брэсце ўсе дзесяць праваслаўных цэркваў і абодва манастыры — Сімеонаўскі і Раждзественскі, разагнаў мікольскае праваслаўнае брацтва, у якое ўваходзілі шаўцы, гарбары, рымары і іншыя рамесніцкія цэхі.
Царкоўная унія адкрывала шлях каталіцка-шляхецкай экспансіі на Усход, стварала пагрозу існаванню беларускай народнасці.
Пазней уніяты праявілі некаторыя клопаты аб беларускай мове і літаратуры, уводзячы яе ў свае школы і выкарыстоўваючы ў цэрквах, але ў цэлым унія, прынятая пад націскам каралеўскай улады, як і кожны акт гвалту, прынесла многа шкоды. Яна не дала жаданай карысці нават ініцыятарам яе і прыхільнікам. Уніяцтва засталося ў Рэчы Паспалітай другараднаю верай, перыферыйнаю царквой «русінаў»-просталюдзінаў. Езуіты, разбудаваўшы манастыры, калегіі і Віленскую акадэмію, пераманілі цвет заможнай моладзі к сабе. Едучы шляхам Скарыны прадаўжаць вучобу на Захад, гэтыя асвечаныя перакулыпчыкі пісаліся «рускі de patrio, polonus па нацыянальнасці». У школьных спектаклях яны кпілі з уніятаў, паказваючы іх смешнымі прастакамі, што недалёка адышлі ад праваслаўных «схізматыкаў». Каталіцкія вяльможы паблажліва называлі уніяцкую царкву сварліваю сяброўкай.
У разгар палемікі вакол уніі праваслаўны лагер выяўляў большае разуменне нацыянальных інтарэсаў беларускай народнасці і яе культуры, чым уніяцкі. Гэта датычыць, галоўным чынам, радыкальных сіл — гараджан, арганізаваных у брацтвы, прафесійныя аб'-яднанні рамеснікаў і купцоў, якія ў крытычны момант перарасталі ў грамадскія культурна-асветніцкія вогнішчы, апорныя бастыёны змагання за правы беларускай народнасці, за раўнапраўе веравызнання, моў і культур — традыцыйную для Вялікага княства Літоўскага талерантнасць.
Выдатным дзеячам брацкага руху першай палавіны XVII стагоддзя ў Брэсце быў даравіты пісьменнік палеміст Афанасій Філіповіч. Ён іменаваў сябе берасцейскім гарбарчыкам, але меў дастатковую адукацыю, каб працаваць настаўнікам пры двары літоўскага канцлера, князя Льва Сапегі, а пазней спрачацца з «мудрымі латыннікамі» па самых тонкіх дагматах веры, свабодна каменціраваць грэчаскія і лацінскія тэксты. Зведаўшы гідлівасць ад палітычных інтрыг, у якія быў уцягнуты магнатам-хлебадаўцам, што даручыў яму выхоўваць Івана Лубу, чарговага Лжэдзмітрыя, Філіповіч пастрыгся ў Вільні ў манахі і ўключыўся ў барацьбу за вяртанне даўняй верацяргіімасці і свабоды сумлення ў краі. Смела і напорыста дзейнічаў Філіповіч, заняўшы ў 40-я гады пасаду ігумена брэсцкага Сімеонаўскага манастыра, адваяванага праваслаўнымі братчыкамі ад уніятаў.
Просталінейны, фанатычны, ён смела браўся за рызыкоўныя пачынанні — то вёў тайныя перагаворы з маскоўскім пасольствам, выкрываючы інтрыгі Сапегаў вакол самазванца, то ўрываўся на пасяджэнні вальнага сейма ў Варшаве і паднімаў скандал, каб дайсці сваіх правоў. Значную ролю ў гэтай барацьбе іграла пяро публіцыста і нават паэта. Пяру Афанасія Філіповіча належыць славуты «Днарнуш» (дзённік) — фактычна шматпланавы і рознастылёвы расказ пра зацяжны суд аўтара з уніятамі, езуітамі і прыхільнымі да іх саноўнікамі на чале з канцлерам і каралём, суд за «успакаенне праваслаўнай цэрквы». Берасцейскі ігумен аказаўся сапраўдным сынам эпохі шляхецкай і гарадской дэмакратыі: у яго натуры сужываецца ганарлівасць шляхціца з настырнасцю купца. Гадамі ходзіць ён «ад суду да суду для лепшага абьясненя вялікай справы». Хоць і кажа пра сябе Філіповіч, як і належыць чарняцу, што ён «нэндзны (нікчэмны) чалавек, прастак, гарбарчык, калугер убогі», якому быццам няма чаго рабіць «межы манархамі света», але на справе гэты прастак павучае рускага цара, а польскага караля кліча да адказнасці перад законам.
Калі Францыск Скарына ў прадмовах да кніг «Бібліі рускай» тэарэтычна ўзвысіў цара-заканадаўцу над царамі-заваёўнікамі і вышукаў станоўчыя прыклады цароў, што ўмелі кіраваць падданымі не па сваёй прыхамаці, а паводле закона, дык Афанасій Філіповіч склаў для Уладыслава IV шэсць правіл паводзін і пачаў выпрабоўваць караля, ці пільнуецца ён законнасці і справядлівасці. Падданы раіць свайму каралю-пану і «вечнымі справамі ся забаўляці... то ест сінодамі около узнаня едзінай... праўдзівай цэрквы і веры, а не войнамі». Выкарыстоўваючы статус асобы духоўнай, Філіповіч назначае Уладыславу пакаянне за грахі бацькі, пры якім пачалося «раздзяленіе веры». Кароль мае паставіць нябожчыку «святаблівую памятку ў капліцы... а не на слупе» (164) і адбыць паломніцтва да ўсіх пяці хрысціянскіх патрыярхаў. Дзёрзкі манах нават кпіць з караля, прауда, словамі святога пісання: «Што то за лёс,— гаворыць ён,— быць гаспадаром у бязладным доме і панам у свавольным панстве». (164)
