Прыгадваючы, што кароль на каранацыі прысягаў «пакою і ціхосці межы разрозненымі ў веры асабліва сцерагчы», Філіповіч дамагаецца на сейме, каб кароль пацвердзіў прывілею, наданую берасцейскаму брацтву Жыгімонтам III, які даваў братчыкам на вечныя часы прачысценскую царкву «за ракою Мухаўцом па вуліцы Мудрыцкай і Задні манастыр месцкі», а таксама дазваляў «свяшчэннікаў чэсных... не карчомных сабе ізбіраці, вучыцялей школьных чадам сваім і прышэльцам убогім па чыну школ прымаці, ку аздобе і пажытку Рэчы Паспалітай... школу грэчаскага, лацінскага, польскага і рускага (беларускага.— У. К.) языка меці і людзей вучоных у тых школах вольна хаваці, ... бальніцу, шпіталь для убогіх сваіх строіці». (110)
Уладыслаў IV пацвердзіў гэту прывілею, але канцлер літоўскі, князь Радзівіл, і за трыццаць талераў «твардых» не хацеў паставіць пячатку пад дакументам. Пайшла цяганіна. «Праціўнікі праўды,— скардзіцца Філіповіч,— ад сейму да сейму бязбожна агрызуючыся, адкладалі, каб укрыўджаная (царква) усправедлівене мела — не дазвалялі». I тады ён, «права маючы добрыя, як іграч які; маючы карту добрую... на сейме вальным у Варшаве... у ізбе сенатарскай у абэцнасці (прысутнасці) каралеўскае міласці сам асабіста... правы паказваючы, гукаў: «...не хочуць нам прывілеяў печатаваці! Не маш у набажэнстве ...вольнасці юж і за грошы!» (130)
Сеймавае «суплікаванне» не памагло. Афанасія арыштавалі і аддалі пад суд за парушэнне публічнага парадку. Але ён не напалохаўся. Паўтарыў дамаганне ў часе наступнага сейма. На гэты раз перадаў каралю ў касцёле «перад усім гмінам людскім» пісьмовую апеляцыю. Ён пісаў, што царкоўная унія плодзіць беспарадкі, распальвае казацкія войны, падрывае прэстыж дзяржавы, у якой «парадак духоўны і свецкі юж-юж пагінуў», а самі лаціннікі прызнаюцца ўжо: «нерядом стаімо» (бязладдзем жывём.— У. К.). У дварах і ў судах надругаюцца з нас і гучаць нас: «Гу-гу, русін, люпус (воўк.— У. К.), рэлія — госпадзі памілуй, схізматык, турка-грэк, адшчапенец, Налівайка!». (135)
Скардзіўся ігумен, што сам ён, яго манахі і бедньтя мяшчане зазнавалі «ад студэнтаў свавольных езуіцкіх і ад папоў уніяцкіх неаднакрот біця, мардаваня, надруганя». Кобрынскі уніяцкі архімандрыт проста буяніў і разбойнічаў: «свяшчэннікаві бараду ўрэзаў, дзяка абнажыў і выгнаў. А коні два з возам і рэчамі заграбіў». (135)
Верны традыцыям Скарыны, яго ідэям аб разумным заканадаўчым уладкаванні грамадскіх адносін, Філіпо-віч пісаў, што віноўнікі уніі «взрушылі права паспалі-тае, духоўнае і свецкае, публічнае і прыватнае, то есць каноны, статуты і канстытуцыі, фундушы і прывілеі ...чынячы затлумене веры...» (160)
Калі ж і пісьмовыя пратэсты прайшлі без выніку, Філіповіч рашыўся на шырокі публічны скандал. Ён памкнуўся растрывожыць грамадскую думку сталіцы, «...шалёным як бы ўчыніўшыся із вязеня сам вышэд-шы наго, толькі каптур і парамант... на сабе маючы, у балоце ўвесь паплюскаўшыся і кастуром сябе б'ючы, па вуліцах варшаўскіх бегаў і валаў (гукаў.— У. К.) вялікім голасам: «Бяда праклятым і няверным! Бяда праклятым і няверным! Vае malecticus et anfidelibus!» (133)
Цяжка сказаць, ад каго больш выпала знесці пакут гэтаму чорнасутаннаму бунтару — ад уніятаў і католікаў ці ад баязлівых праваслаўных саноўнікаў. Асуджаны мітрапаліцкім еудом, запёрты ў цямніцу Кіева-Пячэрскай лаўры, Філіповіч апісваў пакутлівую гісторыю свайго змагання, скардзячыся на «старшых атцов сваіх... іжэ кожндый з ніх прывату сваю уганяет». (129)
«Диариуш» стаў адным з выдатнейшых твораў беларускай палемічнай літаратуры. Гэта прадвеснік жанру арыгінальнай аўтабіяграфічнай аповесці ў беларускім прыгожым пісьменстве. Напружаны і выбухоўны стыль пісьма, чаргаванні выкрывальнага пафасу і спавядальнай шчырасці ў. маналогах, умелае ўжыванне даверлівай сказавай гутаркі, дасціпных прыказак, трапных фальклорных параўнанняў — усё гэта надае дакумен-тальнаму твору літаратурна-эстэтычную каштоўнасць. Праматою характару апавядальніка, шчырасцю раскаванай мовы «Днарнуш» супрацьстаіць вучонай напышлівасці палемічных твораў лаціннікаў.
Для «ўспакаення веры» Афанасій Філіповіч рабіў усё, напісаў нават верш, які можна лічыць першай іскрынкаю ад берасцейскага паэтычнага вогнішча. На сучасны густ і слых сілабічны радок Філіповіча гучыць грувастка і цяжкавата, але, добра ўчытаўшыся, можна і ў ім адчуць кіпенне страсці публіцыста. Цікава і, мажліва заканамерна, што пісьмовая паэзія на пагранічнай Берасцейскай зямлі пачалася не з хвалебных арацый у гонар вяльмож, а з вострых спрэчак, асуджэнняў і заклікаў да вернасці. Верш Філіповіча — заклінанне і адначасова кліч да уніятаў вяртацца назад да веры і звычаяў бацькоў, да сваёй нацыянальна-культурнай традыцыі, да еднасці. Спачатку аўтар апеліруе да бога:
Патлумі ўсіх праціўнікаў і іх рады, Абы болынай не чынілі здрады Межы грэкі і рымляны, Гды ж то люд твой ест выбраны!
Але публіцыстычная традыцыя краю падказвае фанатычнаму манаху і цвярозыя, практычныя аргументы. Філіповіч спрабуе пераканаць уніята, бо ведае, што, страшачы божай карай, многага не даб'ешся. Ён угаворвае адступніка:
Не бардзо цябе Рым прагне і лаціна,
Можа бовем абысціся без русіна...
Будзь жа сынам праваслаўным, уніяце!
Ёсць пакута жывым людзям, мілы браце! (144)
Жыццё Філіповіча абарвалася трагічна: ён быў забіты 15 верасня 1648 года падбухторанай езуітамі шляхтай. Яму не даказалі віны — тайных кантактаў з паўстаўшымі запарожцамі. Берасцейскі ваявода, к якому прывялі закаванага схізматыка, адмовіўся выдаць на яго прысуд. Ён заняў пазіцыю евангельскага Пілата: «По шчосце яго да мяне прывялі? Маеце ўжо ў руках сваіх, чыніце ж сабе з ім шчо хошчаце». (176) Манахі і братчыкі толькі праз восем месяцаў знайшлі ля вёскі Гершоны пад Брэстам труп Філіповіча. Пазналі яго па зрэбнай кашулі і лыкавым лапці, на целе былі прыпёкі — сляды катавання агнём. Праваслаўная царква кананізавала Філіповіча як пакутніка за веру.
Смерць ігумена стала тэмаю «Надгробка» — вершаванай эпітафіі, якую склалі манахі ці мо братчыкі тут, у Брэсце. Рэлігійную кананічнасць выслоўяў парушаюць у гэтым вершы рэалістычныя штрыхі. Душа непакорлівага манаха гаворыць з таго свету да царквы:
Цяпер мусілэм юж так уступіці,
Аб крыўду тваю будучы забіты
Ад рук шляхецкіх пад час казаччыны,
У Брэсце Літоўскім, на сваёй айчызне. (179)
Навізною вылучаецца і «Аповесць пра смерць Філіповіча», складзеная яго паплечнікамі. Яна нагадвае хутчэй адвакацкую апеляцыю ў суд, чым кананічнае «жнтне» святога. Забойства Філіповіча падаецца тут як самасуд фанатыкаў, як гвалтаванне законаў свабод і гарантый чалавечай годнасці. Нават сярэдневяковыя ўяўленні пра слодыч смерці за веру тут асэнсаваны ў духу рэнесансу і гучаць жыццёва, без цьмянай містыкі. Езуіцкаму ганцу, які ў апошнюю хвіліну прынёс Афанасію дараванне, але пры адной умове, што той возьме назад свае праклёны уніі, ён адказвае: «Няхай езуіты ведаюць... Як ім міла ў раскошах гэтага свету жыць, так мне міла цяпер на смерць пайсці». (176) Смерць трактуецца тут як грамадзянскі акт пратэсту, а не толькі пакорнае выкананне волі бога. Гэта свабодны выбар, зроблены пасля таго, калі герой перабраў усе спосабы абараніць сябе і свае прынцыпы, апеліруючы да законаў і грамадскай думкі. Філіповіч выбраў емерць, разумеючы, што гэтым актам ён вынес прысуд грамадству, у якім жыў, якое яго выхавала і ў якое ён перыў. Грамяттства гэтае апускалася ў прадонне беззаконнасці, выраджэння. Нават абмежава-ная крытыка, праклёны нейкага манаха аказаліся гэтаму грамадству смяротна нязноснымі.
Аповесць пра смерць берасцейскага ігумена — першы твор у беларускай літаратуры, дзе асуджаецца забойства чалавека за яго перакананні і за публічнае выказванне сваіх поглядаў, як злачынны самасуд, дапушчаны пры маўклівай згодзе ахоўнікаў закона.
