Драўляны двухпавярховы асабняк Дома творчасці пачацвертаваны на пакоі так, што большасці яго часовых жыхароў прыходзіцца па адным пакоі з верандай. Брылёў пакой на другім паверсе. Светлы — два акны, стол, два ложкі, шафа.
За вокнамі гараць лямпачкі на высокіх слупах, адкідаюць чорныя цені гонкія сосны. Высока, там, над нашым другім паверхам, зліваюцца з чарнатой неба іх зацярушаныя снегам кроны. Здаецца, што нехта знарок стварыў гэта маўклівае, чыста сузіральнае хараство, каб яно не брала на сябе ўвагі людзей, якія з'ехаліся ўвекавечыць хараство перажытага. Але, аказваецца, не засталіся каралішчавіцкія сосны толькі дэкарацыяй. Казаў Я. Брыль, што ў гэтым пакоі напісаў раздзелаў пяць рамана «Птушкі і гнёзды», пачынаючы з таго, дзе вобраз сосен навявае герою ўспаміны пра радзіму, пра песні ў вёсцы.
Вось гэтыя сосны, што стаяць як намаляваныя, баючыся абтрэсці з галін снегавы пух, навеялі тую паралель, далі рух мастацкаму ўяўленню, распалілі думку.
Яшчэ ўсё ноч. Ціша. Чую, варочаецца Янка на ложку.
— Не спіш?
— Багатаму не спіцца...
— То ўставай і працуй.
— Табе святло не перашкодзіць?
— Не, я ж рана лёг, выспаўся.
Брыль устае, глядзіць на гадзіннік — палова шостай. Размінаецца, нібы масіруе рукі, грудзі, умываецца — і за стол.
— Ну, як казала ў нас адна бабуля: «Божачка мой, божачка, ёсць у мяне пяць грошау, пашлі мне, госпадзі, яшчэ пяць. Куплю свайму парасятку лёку».
Прадаўжаецца праца над эсэ пра Індыю. Пазаўчора Я. Брыль зрабіў 15 старонак рукапісу, учора дзень прынёс менш спору ў хату: шмаг часу пайшло на нашы размовы. Напісаў учора мала, таму і не спалася, таму і «просьба да бога» паслаць хоць пяць грошаў...
Дома ведаюць яго звычку працаваць да ўпаду, таму малодшая дачка, Наташа, бацькава «сакратарка», перадаючы патрэбныя для работы кнігі, часопісы і частку перапісанага на машынцы тэксту, паклала ў пакунак маленькую пластмасавую казу — маўляў, знаем, што жывеш і працуеш аскетычна, як Гандзі, спачуваем, але няма рады. Ён любіць жарты і сам умее пажартаваць, нават цяпер, у час напружанай працы. Учора раненька зайшлі ў пакой да Ніла Гілевіча (гаспадар паехаў у Мінск чытаць лекцыі завочнікам і прапанаваў нам свой лыжны рыштунак), Брыль глянуў на рукапіс, што ляжаў на стале ў Нілавым пакоі, узяў аловак і напісау: «Божа, пашлі яму натхненне!» Падпісаўся, і мы з Сяргеем Грахоўскім таксама. Або прыносіць стос чыстай паперы (свая выйшла) і кажа: «Пятро Васілеўскі пазычыў. Казаў — вернеш рукапісам».
Але жарты скончаны, Брыль надзеў акуляры і схіліўся над рабочым сталом. Спачатку перагортвае напісанае, для разбегу, потым запаўняе аркушы акруглымі, крыху віціяватымі літарамі.
Работа над нарысам у яго істотна не адрозніваецца ад работы над творамі «чыста мастацкімі», нездарма ж называў ён «Сэрца камуніста» то нарысам, то апавяданнем, а «Нёманскіх казакаў» — нарысам і аповесцю.
Апошнім часам крытыкі зацікавіліся мініяцюрамі Брыля, творамі, што заваёўваюць сёння шмат каго з удумлівых чытачоў. Робяцца спробы вызначыць асаблівасці жанру мініяцюры і яго папулярнасць вытлумачыць духам сучаснасці. Мініяцюры зусім не падобны на традыцыйнае паняцце «жанр», пад якім разумеецца тып і спосаб арганізацыі зместу ў мастацкім творы. Жанр — гэта ўстойлівасць структуры твора, якая адпавядае ўстойлівым поглядам на рэчаіснасць як на працэс, які развіваецца лагічна, паслядоўна, заканамерна. Дыялектычная рэлятыўнасць жыццёвага патоку і мажлівыя выпадковасці ў такім выпадку астаюцца па-за вобразам. Мініяцюра ў кантэксце гэтых разважанняў магла б трактавацца як антыжанр, гэта значыць, як структура, якая падкрэслівае зменлівасць плыні жыцця, працэс, які дзеецца ў сутыкненнях супярэчлівасцей, узаемным пранікненні заканамернага і выпадковага, бясспрэчнага і спрэчнага, аб'ектыўнага і суб'ектыўнага.
Калі кожная канкрэтная мініяцюра — антыжанр, дык цыкл мініяцюр — затое ўжо жанр, блізкі да традыцыйнага разумення. Цыклы мініяцюр і кніга мініяцюр — гэта як бы жывы эпас сучаснасці, які схоплівае жыццё як рух гуманістычна зараджаных часцінак сярод нейтральнага, незапоўненага прастору. Чытач, прывучаны да традыцыйных жанравых структур, сам будзе ўкладваць мініяцюры ў сістэму, ствараць кантэкст і аб'ядноўваць цыклы шырокага плана. Чытач па задуме мастака павінен стаць тут актыўным саўдзельнікам творчага працэсу. Так, мастацкую плынь адной цікавай навелы «Юрмала-72» Брыль нібыта знарок пасек зорачкамі і не дзеля сціпласці прызнаўся гераіні гэтага твора: «Мілая, я развучыўся, а можа, і не ўмеў ніколі як след прыдаваць з'явам належную літаратурную форму, будаваць «стройны сюжэт», забяспечваць «вострую займальнасць».
У мініяцюрах Янкі Брыля мы сустракаем тое, што можна назваць манерай адкрытага штрыха. Пісьменнік не гоніцца за дакладным адлюстраваннем, за ілюзіяй (вобраз-жыццё) і накшталт імпрэсіяністаў адкрыта кажа, што чытач мае справу з мастацкім малюнкам, з індывідуальным бачаннем, адборам, пераўтварэннем, ацэнкай. Ацэнка выступае падкрэслена адкрыта, гэта эстэтычны каментарый да адлюстраванай з'явы, падзеі, пачуцця. Агульная ідэя, якую, на мой погляд, выражае гэтая манера адкрытага штрыха, адкрытай ацэнкі ў мініяцюрах Янкі Брыля,— гэта сцвярджэнне той акалічнасці, што ў гуманістычнай сістэме чалавек — свет, асабліва актыўны першы член. Такая спецыфіка гуманітарнага пазнання. Зноў згадваючы Радэна з яго адкідваннем лішняга, мушу адзначыць як істотную рысу Брыля-мастака тое, што ён, бадай, ніколі не лічыць свой надрукаваны твор абсалютна закончаным. Часта вяртаецца пісьменнік да тэкстаў пры перавыданнях, стварае новыя рэдакцыі і варыянты, дастаўляючы клопаты даследчыкам, але і новую радасць чытачам. Добра, што працуе ён не ў мармуры, а ў слове — матэрыяле, падатлівым на змены, матэрыяле, што сам просіць гэтых змен.
У Янкі Брыля, як мала ў каго, мне бачыцца моцная раўнавага эмоцый і разважлівасці, волі. Ён умее паглядзець на надрукаванае як на чарговы варыянт, хутка ахалонець ад задаволенасці сабой і шукаць далей. Як мастак і чалавек, ён здольны быць сабою, верным сабе. Вернасць сабе застаецца і тады, калі ён дапрацоўвае і перапрацоўвае напісанае, нават апублікаванае. Праўда, хай не падумае чытач, што я наіўна лічу кожны наступны варыянт тэксту лепшым за папярэдні. У мастацтве, гаварыў Леанарда да Вінчы, большая вырабатка ў таго, хто менш працуе. I гэта не проста зіхоткі парадокс. Апошні варыянт «Быстранкі» (другі том чатырохтомнага збору твораў) бліжэй да першага «палымянскага» варыянта, чым да тэксту, выпушчанага асобнай кніжкай.
«...Скажыце, Вы працуеце кожны дзень ці толькі як прыйдзе натхненне?» Такую запіску падалі ў прэзідыум літаратурнай сустрэчы на імя Янкі Брыля ў адной школе. Пачакаўшы, покуль зал перастане смяяцца з цікаўнага падаўцы, Янка Брыль з крыху нязвычнаю для яго ўрачыстай сур'ёзнасцю стаў расказваць вучням, як працаваў Талстой, Горкі, як працуе Андрэй Упіт. У канцы, нахмурыўшы бровы, ён сурова, нібы запаведзь, вымавіў: «Пісьменнік, як і кожны чалавек, абавязан працаваць дзень у дзень. Пісаць трэба тады, калі не пісаць не можаш. Але акрамя пісання ў пісьменніка ёсць многа работы — чытаць, перакладаць з іншых моў, выконваць грамадскія абавязкі, а галоўнае — думаць».
БЕРАСЦЕЙСКАЕ ВОГНІШЧА
Пачатак роду
Раскопваючы старажытнае Бярэсце, гарадзішча якога на паўднёвым востраве цяперашняй Брэсцкай крэпасці, вучоныя-археолагі знайшлі грабянец. мабыць, згублены нейкай красуняй у лабірынце цесных вулак паміж маленькіх драўляных, рубленых «у круглы вугал» домікаў на дзядзінцы. Сюды заможныя людзі збягаліся ў страху перад нападамі ворагаў, пакідаючы больш прасторныя дамы на знешнім гарадскім пасадзе. Зроблены з дарагога заморскага дрэва самшыту, грабянец служыў не толькі для туалету. Чыясьці рупная рука выразала на яго глянцавітых баках літары кірылаўскага алфавіта. Грабянец стаў букваром.Па ім вучыліся грамаце берасцейцы ў ХІІ стагоддзі – такі век вызначылі знаходцы вучоныя. Прэзідэнт Акадэміі навук БССР назваў знаходкі ў старажытным Бярэсці цікавейшаю падзеяй навуковага жыцця ў рэспубліцы за 1970 год. Значыць, ужо на заранку гісторыі ўсходніх славян у Бярэсці паважалі пісьменных людзей. А дзе пісьменнасць, там і мастацтва пісанага слова, літаратура. На жаль, помнікаў старадаўняга пісьменства вучоныя ў Бярэсці не знайшлі. Пражорлівы фанатызм, які ва ўласніцкіх грамадствах звычайна жыруе на нацыянальна-культурных паграніччах, папасвіўся і тут, на берасцейскай зямлі. Ёсць пэўная заканамернасць у тым, што культурнае жыццё гарадоў актывізуецца, напружваецца на паваротах гісторыі. Так і Бярэсце. Хоць на старонкі летапісу горад трапіў у 1019 годзе, вогнішчам культуры стаў толькі ў XVI стагоддзі, у эпоху Адраджэння. Гэта быў час змяркання феадалізму, у нетрах якога выспявала новае, буржуазнае грамадства, новы стыль жыцця. Раслі, узвышаліся гарады з іх рамёствамі, гандлем, вопытам арганізацыі грамадскіх адносін. Брэст першы з усіх беларускіх гарадоў атрымаў самакіраўніцтва і яшчэ ў 1441 годзе быў залічаны каралеўскай прывілеяй да буйнейшых гарадоў Вялікага княства Літоўскага.
