Мастак Мікола Гурло, які пасля працы над экспазіцыяй супрацоўнічаў з нашай рэдакцыяй, успомніў што на гарышчы ў яго маецца жалезны ложак, напытаў на заўтра i палутарку, каб прывезці яго мне, а сам я, з блаславення сяброў i пры адсутнасці галоўнага рэдактара, па-партызанску ўзяў сабе лішні ў рэдакцыйным пакоі невялікі квадратны стол, да яго ўжо i крэсла, i ўвесь гэты гарнітур быў прывезены на той палутарцы ў мой закутак.

23 студзеня 45-га мы з Нінай распісаліся ў Міры, у загсаўскім пакойчыку ў цагляным доме райміліцыі. Уся шлюбная ўрачыстасць заключалася ў тым, што сухая i з твару панурая чыноўніца, аддаючы мне пасведчанне, сказала: «Ну вот. А если захотите развестись, придется платить три тысячи, штраф».

Мая старая, нямоглая мама падрыхтавала місу вінегрэту, да яго было паўбохана яшчэ ўсё ёю спечанага хлеба i бутэлька, не памятаю ўжо, адкуль ды як узятай самагонкі. Горкая гэта была вячэра. Брат Коля, гаспадар, на сем гадоў старэйшы за мяне, пасля партызан працаваў у райваенкамаце, ды вось i на яго закончылася бронь... Пра гэта мы даведаліся яшчэ ў Міры, ад Мішы, бо Коля быў у службовым ад'ездзе. Забягаючы наперад, трэба сказаць, што ўзяты ён быў у сапёрную часць, нават i паловы вучобы не закончыў да дня Перамогі, a ўвосені дэмабілізаваўся. Але хто ж гэта ведаў у той наш «вясельны» вечар?! Былі толькі мама, братавая Валя i першакласніца Лідачка. Яны ў адпаведным настроі, а нам вачэй на ix не падняць. Бо i ў Загора таксама ж, яшчэз восені, ішлі «пахаронкі»...

Нініна мама, да якое мы пайшлі ў той жа вечар, два кіламетры да хутара Бродзішча, поблізу ад вёскі Маласельцы, ціхая рабацяшчая ўдава, пасагу дала падушку i коўдру, паабяцала, можа, потым якую цялушку. Ніна сама ўзяла чыгунок i вугальны прас, нейкі кавалак сала i хлеба. Усё — ад разбуранай беднасці, пасля вяртання з партызанскай пушчы. Да Міра нас назаўтра, пазычанай фурманкай, давезла Нініна малодшая сястра Міла, маласельская настаўніца. A ў Міры падарыўся спадарожны вайсковы грузавік з людзьмі. У крытым кузаве, сім-тым атуліўшыся, мы i дабраліся ў свой рай у шалашы.

Жылося нялёгка, удваіх на адной зарплаце i нячастых ганарарыках. Да картачнай яды патрэбны былі яшчэ i базарныя дровы. Палавіна мая вельмі туга прызвычайвалася да доўгіх, таўкатлівых ды сварлівых чэргаў а потым яшчэ i прыхварэла на стаматыт...

Гаспадыня кватэры з дзесяцігадовым ветлым хлопчыкам вярнулася з эвакуацыі пад канец зімы. Прастадушна вясёлая жанчына, муж якое загінуў на фронце, а радня ў мінскім гета, не паспяшалася нас высяляць, нават спакваля пасябравала з Нінай, дазволіла нам перайсці ў крыху большы пакой. Аднак вясною, ці сама памеркаваўшы, ці па нейчай разумнай падказцы, вырашыла, што маладая сям'я можа i павялічыцца, а тады сітуацыя, чаго добрага, ускладніцца, i на ўсякі выпадак папрасіла нас з'ехаць.

Адправіўшы Ніну да мамы, я застаўся пры службе, хоць наша «Гадзіна» ўжо не выходзіла, а «Вожык» толькі намячаўся.

Яшчэ i такое пісьмо:

23.VII.45.

Дарагая Ніна!

Выконваю абяцанне «напісаць праз тыдзень».

Новага няма нічога, калі нелічыць таго, што i «Прыгоды цюціка», i «Як маленькі», нават i «Мышалоўкі» галоўліт не прапусціў, матывуючы гэта «нізкай мастацкай якасцю»... «Ветэрынара» сяк-так удалося ўладзіць, дый то яго адклаліў наступны нумар «Бярозкі». Зразумела, што гэта дзейнічае на мяне пагана... Бліжэйшыя сябры-пісьменнікі абураюцца i раяць ставіць пытанне на праўленні Саюза пісьменнікаў або самому ісціў галоўліт. Пакуль што немагу ні першага, ні другога — тым больш...

Публікацыяў «ЛiMe» прайшла [⁵], у іоснюю старонку «маладыя таленты» ўвайду. Вось толькі Таўлая штосьці няма з Наваградка, а ён павгнен пісаць прамяне... Начаваць прыходзіцца ў некаторых сяброў. Валачуся па тэатрах i кіно. Днямі была алімпіяда дзіцячай мастацкай самадзейнасці — проста душою адпачыў!

Іўсё пакуль. Прывітанне вашым. Іпішы. А мне пажадай як найхутчэй знайсці які-небудзь кут i прыслаць Табе повестку — з'явіцца ў Мінск, дахаты.

Як там маецца мая мама?

Моцна цалую. Ваня.

Трэба дадаць, што «цётка Ўладзя», дырэктар музея Янкі Купалы, у якое Валянцін Таўлай быў намеснікам, часова ўзяла на працу i мяне. Да пераезду ягонай сям'і ў Мінск, калі ўжо будзе нейкая кватэра, Валянцін жыў у Купалішынай сяброўкі. Пажылая мінская шляхцянка, калі я часамі спыняўся i ў Таўлая, нават i частавала нас, «галодных халасцякоў», шчодрай дамашняй вячэрай ці снеданнем. У «ЛіМе» была надрукавана ў ліпені мая «Марыля». У жніўні, лежачы ў клініцы пасля аперацыі нагі (запаленне надкостніцы), напісаў«Майго земляка», i Крапіва, прачытаўшы яго, запланаваў у два нумары, з працягам, новенькага «Вожыка». Пад восень, пры дапамозе рэдакцыі, удалося з пакоем у старым бараку на ўсходняй ускраіне горада. Вярнулася Ніна. 6-галістападанарадзілася Галачка. Міша прывёз нашу маму.

Праз два гады жылося ўжо ў лепшых кватэрных умовах. З'явілася i другая дачушка, Наташа. Выйшлі дзве мае кнігі, нямала друкаваўся ў перыёдыцы. Дзякуючы старэйшым таварышам, найбольш зноў жа Л ынькову, паменшаў ціск на мяне галоўліта.

Пра ўсё гэта ёсць у маіх кнігах, паўтарацца нягожа. Дый каментар да гісторыі дзвюх нашых першых разлук i так зацягнуўся.

* * *

У папцы з надпісам «Пісьмы родным i ад ix», адкуль узяты чатыры найдаўнейшыя, гэтым разам мяне цікавяць перш за ўсё пісьмы, скажам так, характару літаратурнага. З літаратурай звязаны нашы з Нінай разлукі, калі я ад'язджаў ці адлятаў надоўга i далека. У старасці яна i жартавала з гаркаватым, як здавалася, падтэкстам: «Хіба ж ты гадаваў дзяцей? Гайсаў сабе па свеце, а мне...» У гэтым i праўда была, i ў душы маёй час ад часу ажывае ўдзячнасць за яе сяброўскую адданасць i талковую энергію, што стварала мне ўмовы для большага творчага размаху, лепшай вучобы ў жыцця i ў папярэднікаў.

Першай далёкай разлукай была камандзіроўка ў Таджыкістан. У канцы 1947-га з паэтамі Вялюгіным i Кірэенкам у Маскву, у мяне туды наогул першы раз, адтуль таксама цягніком цераз усю, як здавалася, Расію, цераз Казахстан, Узбекістан — у Душанбэ, які тады быў Сталінабадам. Hi пісьмаў ні дарожных запісаў з тых дзён не было, найярчэйшыя напаміны памяці запісаны i надрукаваны значна пазней. Праз год была паездка ў ялцінскі Дом творчасці. У двух пісьмах адтуль літаратурнага вельмі мала, от, трохі ныцця на немагчымасць працаваць, бо дом перапоўнены творцамі з сем'ямі, нават пра наведанне дома-музея Чэхава i магілы Багдановіча, якімі з ранняга юнацтва захапляўся, толькі згадка... Яшчэ праз год — другі раз у Крым, ужо ў Кактэбель, адкуль пасля морам з Феадосіі ў Адэсу, горад майго нараджэння i першых гадоў маленства. Тут ужо ў нас паездка сямейная, з чатырохгадовай Галяй. Мамы маёй ужо не было, яна пакінула нас у чэрвені 48-га... Двухгадовую Наташу ўзяла Нініна мама, на дваццаць гадоў маладзейшая за маю. Жыццё яе з Мілай пасля партызанскага сямейнага лагера спакваля наладзілася, ужо i карова была на хутарку, сырадойнае шчасце i дружба для нашай пацешнай пястункі. Пра тое падарожжа расказана ў аповесці «Муштук i папка». Наступным летам мы ўжо з абедзвюма дзяўчынкамі летавалі ў Каралішчавічах, у двухпавярховым драўляным доме на чатырнаццаць пакояў амаль пра кожны з якіх мне люба ўспамінаецца — што дзе напісана. Туды, у беларускі Дом творчасці, i аднаму паехаўшы, не скажаш, што гэта разлука, — можна хоць тры разы на дзень пазваніць дахаты, а то й паехаць, дваццаць два кіламетры.

1951-ы год быў у нас з Нінай разлукаю двайной — я угаварыў яе паехаць па літфондаўскай пуцёўцы на Рыжскае ўзмор'е, а сам неўзабаве падаўся ў падарожжа па раёнах Заходняй Беларусі, удвух з Уладзімірам Калеснікам, на веласіпедах, ён збіраць песні былога рэвалюцыйнага падполля, а я — па новае для свайго пакутлівага рамана «Граніца», дый, шчыра кажучы, i проста так, каб паглядзець, паслухаць.