Успамінаю шчасце майго жыцця, — як я ў прыцемным, цесным пакойчыку сядзеў у нагах раскладушкі, на якой ляжаў недабіты следчымі Кузьма Чорны, а я не прымаў ад яго павучанне, але прычашчаўся захапленнем задачамі літаратуры, красою, вартасцю роднага слова... Пазней мне ў групе маладых сяброў у Каралішчавічах пашанцавала мець гутарку... не, проста слухаць Якуба Коласа, які расказваў нам, як у трыццатых ён тры гады спаў не распранаючыся. Можна сабе ўявіць, які гэта быў сон, якая бяссонніца ў бясконцай катарзе чакання...

Цяпер — паўтаруся — радасна бачыць, колькі ў нас маладых, таленавітых сяброў ды сябровак. Каб ведаць ix, трэба многа чытаць. Вядома ж, няма нейкай суцэльнай, элітнай таленавітасці, трэба яшчэ шукаць ды знаходзіць сапраўднае. Аднак, радасна тое, што гэты наш, калі пакарыстацца вайсковай тэрміналогіяй, асобы батальён, звыш пяцісот чалавек, усё-такі ў уніформу не апранеш i строем грукаць кірзачамі ды гарлапаніць шчаслівую песню яму не загадаеш. Ёсць каму вольна, высока трымаць сцяг беларускай літаратуры, несці далей свяшчэнны агонь роднага слова. Я маю на ўвазе не толькі членаў Саюза пісьменнікаў у нас ёсць літаратары, што не надта імкнуцца ў гэты саюз, аддаюць перавагу, як гаворыцца, «свабоднай творчасці», ёсць у нас дасягненні i ў літаратараў, што пісалі i пішуць бліжэй i далей за межамі Беларусі. Усё гэта — адна літаратура, беларуская. Абы яна была сапраўднай, якаснай.

Той нашай творчай моладзі, якая справай літаратуры займаецца з чыстым сэрцам i чыстымі рукамі, якая ўмее, можа i добрыя кнігі пісаць, i добрыя часопісы выдаваць, хочацца ад душы пажадаць далейшых поспехаў.

У нас ёсць літаратура. У нас яна будзе — вялікая беларуская літаратура на нашай багатай ды прыгожай, несмяротнай мове.

Дзякую вам за ўвагу».

...Не напішаш, а потым штосьці важнае i не скажаш, забудзешся.

Так я забыўся прывесці народнае: «Ніводзін разумны бацька не б'е дзяцей па галаве», што меўся адпаведна дапасаваць да сучаснасці...

Колькі часу прайшло, праходзіць напуста!.. Сон, калі ён служыць, дык хоць жа на здароўе. А панылае ныццё, нізкая пустадумнасць, бязвольнае, цягучае чаканне?..

Ці не чытаючы — нарэшце — «Два капітаны» Каверына, жыва ўявіўся інтэлігентны, разумны, добра выхаваны юнак i ўвесь жах крывавага рэвалюцыйнага хамства, якога яму было не зразумець...

Брат Максіма Багдановіча Лёва, таленавіты матэматык, паранены афіцэр, якога рэвалюцыйная салдатня, сарваўшы з койкі, выкінула з высокага акна, здаецца, кіеўскага лазарэта... Максім памёр, пра гэта не ведаўшы...

Л., якога памятаю са школы як ціхага, памяркоўнага хлопца, сілаю ўзяты ў чорную паліцыю, у тую ноч, калі дзве нашы брыгады грамілі гарнізон Міра, якраз стаяў на пасту каля пастарунка i быў без шуму зняты партызанскімі першапраходцамі. На самым пачатку сваёй прымусовай службы...

Успамінаецца гэта, кожнае іншым разам, з пабудак проста чалавечнасці, цвярозай у мірны час.

A жахлівая лічба забітых або знявечаных «дзедаўшчынай», пра што гаварылася днямі па маскоўскай тэлеперадачы «Свабода слова»?..

A жахі ў Чачні? Не дзелячы людзей на ворагаў, «тэрарыстаў» i «патрыётаў»?..

Прыйшлося выступіць на прэзентацыі «Дзеяслова». Сказаў пра сваю (i не толькі маю) прывычку глядзець, чытаць новы нумар якога-небудзь часопіса — з канца. Асабліва часта рабілася так, калі «Новый мир» рэдагаваў Твардоўскі. Абавязкова цікавы артыкул, нарыс, успамін, — што называецца дакументальнае. Так у мяне адбылося i з «Дзеясловам».

За гэтую прывычку я быў узнагароджаны двойчы, — артыкулам Пятра Васілеўскага (сына) пра мастака Міхаіла Савіцкага i эсэ-партрэтам Анатоля Кудраўца пра Віктара Карамазава.

Артыкул напісаны з належным веданнем прадмета, без асцярожнасці або i боязі звязвацца з недатыкальным аўтарытэтам. Слова такое добра сведчыць пра свабодную прынцыповасдь i аўтара, i часопіса.

А эсэ пра сябра — шчыра пераканальная гаворка пра патрэбу, неабходнасць сапраўднай чалавечай i творчай дружбы, якой у нас так мала. Напісаць партрэт з жывога «натуршчыка» — значна лепш, чым потым успамінаць яго i, як казаў пра гэта Чэхаў «обязательно наврать».

Пажадаў «Дзеяслову» ахвотна ды ўдзячна чытацца i з пачатку, i з канца.

На шаўчэнкаўскім свяце ў маі 1989 года ў складзе міжнароднай дэлегацыі з Румыніі быў паэт Груя. Ён гаварыў мне, калі пазнаёміліся, што ахвотна перакладаў бы Танка, каб не яго псеўданім... Зноў жа ў падтэксце «братнія» танкі ў Чэхаславакіі...

Кніжны здымак стомленага класіка за рабочым сталом i подпіс: «Адзін на адзін са сваімі думкамі». I адразу ж пытанне з усмешкай: «Чаму ж адзін, а фатограф?»

Укормленая, модная дзявуля, адзіная дачушка з акадэмічна-цёплай сям'і. Ужо й друкуецца. Вершы як з цэглы, аднолькавыя. I вучыцца ў аспірантуры. Ахтунг! — i не заўважыш, калі прыйдзе i такое, што i яна пачне вучыць цябе, як пісаць, i гэта яшчэ трэба будзе перажываць.

Алесю Пісьмянкову спадабалася, як гэта Тодар Кляшторны калісьці вершы свае не пісаў, а спачатку думаў.

Думаць можна i прозу. Неяк па-біблейску ўяўляецца, як гэта «анёл Гасподні з'явіўся яму ў сне, сказаў: устань, ідзі!..» Разбудзіць ён цябе апоўначы, ляжыш i думаеш — кампануеш, выкрэсліваеш, дадаеш, а то i само нешта аднекуль з'яўляецца... I добра з такім нядосыпам, тым больш, што гэта ж бывае, на жаль, далека не кожную ноч.

У далёкай вясковай памяці раптам заварушылася фальклорнае, пачутае ад мамы. З польскім яглы, прасяная каша, i наглы, раптоўны. Шукалася ў памяці так туга, што пачаў забаўляцца, прыдумваць. Скажам, так: «Канец такі наглы, што не наўме i яглы», або, без польскага націску: «Смачныя яглы, але гаршчок малы». I стала смешна з самога сябе, успомнілася, як Танк смяяўся з Клімковіча, што піша той ва ўсіх жанрах, нават фальклор народу прыдумвае...

Hi фразеалагічны слоўнік Станіслава Скарупкі, ні «Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі i яе пагранічча» мне тут не памаглі. Можа, само выскачыць з памяці — такая нейкая прыказка.

A з пісаннем некаторымі i фальклору ў савецкі час вольная воля была на палітычных прасторах. Патрыёты ляпалі сяк-так, гэта ўхвалялася навукоўцамі, узаконьвалася, станавілася абавязковым.

Нават i мудры Фёдар Янкоўскі не мог такое прадукцыі абысці. Пашанцавала, праўда, на Сталіна. I ў першым зборніку прыказак, які выйшаў у 1957-м, абышлося без «бацькі», i ў другім, дапоўненым выданні« Беларускіх прыказак, прымавак, фразеалагізмаў», што з'явілася ў 1962-м, першы раздзел называецца «Камуністычная партыя, вялікі Ленін» i стракаціць такімі ды падобнымі перламі: «Голас партыі — голас міру», «Камуністы — усюды актывісты», «Шлях нам Ленін паказаў»... I толькі рыхтуючы трэцяе выданне паважаны складальнік абтросся ад небяспечна-абавязковай палітычнай шалухі. Назва першага раздзела там: «Чалавек, яго духоўны свет, жыццёвы вопыт, месца ў грамадстве».

Кнігі гэтай Янкоўскі, на жаль, не пабачыў, яна выйшла ў1992-м.

А яшчэ праз тры гады — i мастацкая проза вучонага, аднатомнік «Радасць i боль», з якім цяпер мне захацелася пабыць даўжэй...

У 39-40 томе поўнага збору твораў Талстога, у зорным россыпе думак мудрых людзей усяго свету — два французы, асветнікі i маралісты з XVIII стагоддзя. Калісьці, гадоў сорак таму назад, я ix чытаў, пра што нагадалі паметкі алоўкам на кніжных палях. Цяпер, усцешанаму сустрэчай, захацелася выпісаць ix, пераклаўшы, нібыта ўзяць у дарогу, каб i яшчэ каму паказаць.