Потым адматаць яшчэ дзесяць гадоў. Паназіраць за зусім маладымі мамай і татам, якія ячшэ на­ват не былі знаёмыя. Крыху пагасцяваць у іх дома, паглядзець, як яны жылі. Магчыма, параўнаць іх паводзіны са сваімі. Потым адматаць яшчэ дзесяць гадоў, у той час, калі бацькі самі яшчэ былі дзецьмі. Паглядзець, якія ў іх былі цацкі, як яны бавілі час, чым захапляліся, аб чым марылі. Паглядзець на маладых бабуль і дзядуль. І зноўку — паблукаць па горадзе. Горад, напэўна, ужо б значна адрозніваўся ад таго горада, у якім я жыў. Дарэчы, што тычыцца назіранняў за роднымі, я б, напэўна, спыніўся на дзяцінстве бабуль і дзядуль, бо прабабулі і прадзядулі для мяне — фактычна чужыя людзі. Я іх амаль не ведаю, і наўрад ці мне было б цікава сачыць за іх жыццём. Так, у агульных рысах: побыт, ежа, адзенне. А вось родны горад — гэта зусім іншае. Мне сапраўды было б цікава блукаць па ім у розныя часы. Цікава было б паглядзець на яго падчас акупацыі, у перадваенны час, нават асабліва ў перадваенны. Цікава было б паглядзець, як узводзіліся вядомыя будынкі. Карацей, я б, напэўна, блукаў па родным горадзе ў мінулым аж да таго моманту, як на яго месцы пасяліліся першыя людзі.

— А ў будучыню?

— Не. Ну, чыста з цікаўнасці зазірнуў бы адным вокам. Проста, каб даведацца, ці будзе якое развіццё, ці працягнецца застой, ці ён увогуле прыйдзе ў заняпад. Але на значна большы інтэрвал: не на дзесяць, а на пяцьдзясят або на сто гадоў. А пасля, магчыма, адразу на пяцьсот, на тысячу. Але будучыня мяне не так цікавіць, як мінуўшчына. У мінуўшчыне — мае карані, як фізічныя, так і духоўныя. А будучыня — гэта пакуль пустое месца, голае паветра, у якое, магчыма (а магчыма і не), прарастуць новыя галіны і лісце.

Іголка і кружэлка

Маявер задуменна замаўчаў. Даявед вырашыў гэтым скарыстацца і паспрабаваў пераняць ініцыятыву ў гэтым выразна несіметрычным дыялогу, які нагадваў размову пасля п'янкі, калі ўсе ўжо разышліся, але двое самых трывалых працягваюць дапіваць гарэлку, паліць і разважаць аб жыцці, засынаючы над талеркамі:

— Разумееш, усё адносна. Табе можа здавацца, што жыццё лінейнае, што ў ім ёсць пачатак і канец. У гэтым сэнсе яно тоеснае часу. Час ідзе няспынна і незваротна, а ўнутры яго ідзе тваё жыццё. Шмат людзей марылі аб тым, каб адматаць пэўны адрэзак часу назад, вярнуцца да пэўнай кропкі, нешта змяніць. Ды і нават не змяніць — проста перажыць ці толькі пабачыць штосьці, што здаецца назаўсёды згубленым у мінулым. Але ўсё адносна. Вось возьмем, напрыклад, грамафон. Аднос­на іголкі — песня лінейная. У яе быццам бы ёсць пачатак і канец, яна мае пэўную працягласць і змяняецца ў часе. Бо гэта — іголка: яна можа адначасова «бачыць» толькі адну кропку. Аднак мы можам узяць у рукі кружэлку, на якой уся песня цалкам існуе ў адзін і той жа час. І адносна самой кружэлкі песня не мае развіцця, яна статычная. «Пачатак» і «канец» тут — рэчы ўмоўныя. Мы на­ват можам пракруціць яе наадварот, ззаду наперад, можам пракруціць больш павольна ці больш хутка. А іголка ў любым выпадку будзе «бачыць» толькі лінейнае развіццё, кропку за кропкай, якія змяняюцца з цягам часу. Мы ж можам проста дакрануцца да кружэлкі пальцам, тым самым дакранаючыся адначасова да некалькіх кропак, якія адносна іголкі знаходзяцца на вялікай адлегласці, паміж якімі палягае нібыта сам час. Разумееш? Тое, што адносна кружэлкі — толькі прастора, для іголкі — яшчэ і час, бо адносна яе заўжды будзе кропка, якая знаходзіцца ў мінулым, кропка, на якой іголка стаіць у сучасным, і кропка, якая наперадзе, гэта значыць у будучыні. А адносна кружэлкі часу быццам бы не існуе, бо ўсе кропкі на яе паверхні, кожная канаўка, кожны зашыфраваны гук суіснуюць адначасова. І гэта — не штосьці абстрактнае, не якая-небудзь там «тонкая матэрыя», гэта, можна сказаць, бытавы прыклад, добра вядомы амаль кожнаму чалавеку. І гэты прыклад з'яўляецца фізічнай дэманстрацыяй адноснасці часу.

Хто яго ведае: магчыма, час — тая ж самая кружэлка, на якой запісана ўсё, «ад» і «да», так бы мовіць, ад альфы да амегі. Проста мы не бачым усёй карціны. А нехта, магчыма, трымае гэтую кру­жэлку ў руцэ.

— Але ж хочацца верыць, што мы самі яе запісваем, а не проста «агучваем», быццам нейкая механічная прылада.

Асцярожна, дзверы зачыняюцца

Зноў павісла паўза, якая пачала небяспечна зацягвацца, — так, што сядзець у адным пакоі суразмоўцам станавілася няёмка. Першым загаварыў Даявед:

— Магчыма, мне падаецца, але ж я заўважыў, што ў цябе нешта вельмі шмат песімізму і негатыва. Чаму так? Канечне, гэта не мая справа, але было б цікава даведацца, у чым прычына. Распавядзі пра сябе, пра сваё жыццё.

— У двух словах? — Маявер сумна ўсміхнуўся: ён паспрабаваў намякнуць на стандартнае пы­танне «Распавядзіце пра сябе ў двух словах», якое задаюць пры ўладкаванні на працу.

Даявед, відавочна, зразумеў гэтую адсылку, таму таксама пасміхнуўся:

— Ну, можна і так.

— Нічога цікавага, — Маявер зноў усміхнуўся. Цяпер усмешка была больш шырокай, але вочы ў той жа час — больш сумнымі. Ён ужо агучыў усе сваі думкі, якія, відавочна, узніклі не ў працэсе размовы, а назапашваліся доўгі час. І вось нарэшце ён іх выказаў — выказаў услых, выказаў жывому чалавеку. Ад гэтага Маяверу стала неяк больш лёгка і вольна, але ў той жа момант ён адчуваў, што нагаварыў занадта шмат і, магчыма, не так прыгожа і складна, як яму ўяўлялася. Акрамя таго, агучыўшы свае «нарыхтоўкі», Маявер не быў гатовы да «імправізацыі» — адказаў на пытанні, тым больш асабістага характару. Таму проста аджартаваўся: нягледзечы на незвычайную для сябе балбатлівасць, Маявер не хацеў раскрываць падрабязнасці свайго жыцця і закранаць балючыя тэмы.

Даявед моўчкі глядзеў на суразмоўцу, даючы зразумець, што яму ўсё ж цікава і жартам Маявер не абыдзецца. Не прайшло і пятнаццацці секунд, як той пачаў адказваць на пытанне цалкам сур'ёзна, але максімальна абагульнена — такім быў кампраміс паміж эмацыйным жаданнем раскрыць душу і рацыянальным імкненнем не казаць нічога канкрэтнага:

— У мяне такое адчуванне, быццам я праехаў свой прыпынак... Людзі, з якімі я пачынаў свой шлях, ужо павыходзілі. Іх ужо няма побач, а я нават не заўважыў, як гэта адбылося. У самым пачатку вакол былі толькі блізкія і знаёмыя. Аднак яны паступова сыходзілі, а на іх месца прыходзілі новыя. З некаторымі я нават паспеў пазнаёміцца, пасябраваць. Але потым сыходзілі і яны. І я нават не заўважыў, як раптам апынуўся ў атачэнні чужых людзей. Больш за тое, за акном — таксама ўсё чу­жое. Я ўжо не бачу там знаёмых мясцін, не пазнаю вуліцу, не ведаю, дзе я знаходжуся, і што будзе далей. Я проста еду. Ціха сяджу і гляджу ў акно. Не магу сказаць, што мне ўтульна, аднак маё месца ўжо цёплае, я на ім ужо прыгрэўся. І вось так сядзець, напэўна, лепш, чым выходзіць у халодную невядомасць.

І так я еду. Сяджу ціха, моўчкі гляджу ў акно на чужыя, амаль варожыя пейзажы і ў той жа час імкнуся менш глядзець на незнаёмых людзей побач са мной. Бо мне з імі няўтульна. Шчыра кажучы, я нават іх баюся. Не думаю, што яны могуць зрабіць мне нешта насамрэч дрэннае, але я іх не ведаю — сярод іх можа быць хто заўгодна. Таму я не магу цалкам расслабіцца, увесь час думаю: толькі б мяне не чапалі. А гэта нервуе. Было б лепш, каб побач увогуле нікога не было. А так — чужыя. Хто яго ведае: магчыма, гэта нядрэнныя людзі. Натуральна, што ў кожнага з іх ёсць сябры і блізкія, якія іх любяць і паважаюць. І натуральна — ёсць за што. Ва ўсялякім разе, павінна быць. Але мне побач з імі няўтульна і крыху страшна.

Тым не менш я еду. Хоць у чым па вялікім рахунку гэта выяўляецца? Фактычна я нічога не раблю: проста сяджу і гляджу ў акно і на тых, хто побач. Таму, напэўна, больш дакладным бу­дзе сказаць не «я еду», а «аўтобус вязе мяне». Здаецца, што сітуацыя быццам бы някепская. Аднак расслабіцца нельга не толькі таму, што вакол чужыя. Больш сур'ёзная прычына — голас, які час ад часу кажа «Асцярожна, дзверы зачыняюцца!..». Гэта напамінак таго, што аўтобус не проста «едзе»: ён едзе з кропкі «А» ў кропку «Б» і — рана ці позна, але непазбежна — прыедзе на канчатковы прыпынак. І мне ўсё ж трэба будзе выйсці. І ўвесь абсурд у тым, што чым далей я еду, тым горш. Па вялікім рахунку трэба было выходзіць разам з сябрамі. А так у рэшце рэшт я апынуся зусім адзін у далёкім і чужым месцы. Мае выпадковыя спадарожнікі разыдуцца па сваіх дамах, будуць вячэраць у сваіх утульных кухнях разам з роднымі. А я застануся адзін на халодным брудным прыпынку ў абсалютна невядомым раёне. І я разумею, што лепш было б выйсці некалькі прыпынкаў таму ці хоць бы зараз, а не сядзець да апошняга. Аднак я ўжо прыгрэўся на сваім месцы. І мне больш падабаецца нічога не рабіць і проста спадзявацца, што канчатковага прыпынку ўвогуле не буд­зе. Магчыма, аўтобус едзе па коле і неўзабаве вернецца туды, адкуль я пачаў сваё падарожжа. А магчыма, на наступным прыпынку зойдзе хто-небудзь знаёмы, а потым яшчэ адзін, і яшчэ. Мы сядзем разам, пачнем размаўляць, расказаваць навіны, жартаваць. І мне зноў стане спакойна і ўтульна. Аднак, відавочна, нічога такога не будзе. Вяртацца ўжо няма куды: ад «маіх» прыпынкаў па вялікім рахунку засталіся толькі назвы. Іх абнавілі, перафарбавалі, а некаторыя ўвогуле знеслі. А на тых, якія засталіся, ужо новыя людзі... І сябры наўрад ці зойдуць у гэты аўтобус. Максімум — зойдуць людзі, якіх я лічыў сваімі сябрамі некалькі прыпынкаў таму. Цяпер яны мне ніхто. Таму ніякіх размоў, навін і жартаў не будзе: у лепшым выпадку — павітаемся.