Маявер закрыў тэчку і паклаў яе на столік.

— Ну што, усё добра? Працягваем? — спытаў Даявед.

— Так, — млява адказаў Маявер і паківаў галавой, быццам бы пагадзіўся з нейкай цікавай высновай.

— Добра. Тады зараз запоўнім анкету і падпішам дагавор, — Даявед падсунуў Маяверу паперы і ручку.

Анкета была досыць лаканічнай: імя, пол, узрост, пытанні пра агульны стан здароўя і наяўнасць/адсутнасць хранічных захворванняў, пра псіхічныя захворванні і траўмы галавы. Пасля таго, як Маявер перадаў Даяведу запоўненую анкету, той хуценька яе праверыў, адклаў убок і даў новыя паперкі:

— Вось гэта дагавор, самае галоўнае. Прачытай уважліва, каб потым не было пытанняў. Калі ўсё зразумела — запаўняй і падпісвай.

Маявер пачаў чытаць тэкст дагавора. У ім вялася гаворка пра тое, што паддоследны пагадзіўся на выпрабаванні добраахвотна і без прымусу, азнаёміўся з усімі прапанаванымі дакументамі і правільна запоўніў анкету, за што браў на сябе ўсю адказнасць. Іншы бок браў на сябе абавязак выплаціць абумоўленую суму пасля экперымента, а таксама правесці медыцынскае абследаванне і пры неабходнасці за свой кошт аказаць добраахвотніку медыцынскія паслугі ў выпадку звароту апошняга па прычыне пабочных дзеянняў прэпарата. Таксама ў дагаворы прапісвалася, што аўдыёі відэаматэрыялы з эксперымента будуць выкарыстоўвацца выключна супрацоўнікамі кампаніі, а іх распаўсюд і публікацыя ў вольным доступе забараняюцца. Ніякіх «зорачак» і дробнага шрыфту ў дагаворы не было. Маявер задаволіўся тым, што ў дакуменце гарантавалася бяспечнасць прэпарата і выплата грошай за ўдзел у эксперыменце, таму ён запоўніў і падпісаў паперы.

Даявед сабраў падпісаныя Маяверам дакументы, пакінуўшы таму копію дагавора, і спытаў:

— Ну што, пачынаем?

— Пачынаем, напэўна.

Даявед уключыў камеру і мікрафон, узяў тэчку і дакументы:

— Зараз я дам знак — скажы што-небудзь спакойным голасам, як ты заўсёды размаўляеш, — праверым гук.

Праз некалькі секунд ён гучна вымавіў з другога пакою «Давай!». Маявер не прыдумаў нічога лепшага, чым сказаць:

— Раз-раз. Як чутна?.. Прыём?..

— Пахадзі па пакоі, паразмаўляй у кутах.

— Вось я падняўся. Вось я іду, іду. Вось я стаю ў куце. Як чутна? Вось я іду ў другі канец пакоя. Як чутна?.. Прыём?..

— Добра, сядай!

Даявед выйшаў з іншага пакою, пайшоў на кухню. Неўзабаве вярнуўся з далёка не поўнай шклянкай вады і маленькім слоічкам.

— Ну ўсё, апошні рубеж. Не перадумаў?

— Не.

— Ну, добра, — Даявед адкрыў слоічак і асцярожна вытрас адтуль адну авальную таблетку. — Папрашу адключыць тэлефон, каб ён не перашкаджаў, — раптам хто патэлефануе...

Маявер дастаў з кішэні тэлефон і паслухмяна адключыў яго.

— Калі трэба — схадзі ў прыбіральню. Падчас эксперымента ў ванную і прыбіральню хадзіць не забараняецца, але лепш зараз. На кухню і ў іншы пакой — нельга. Калі што спатрэбіцца — проста скажы.

— Добра. Пакуль не трэба.

— Тады паехалі... Таблетку глытаць. Запіваць усёй вадой неабавязкова, пі, колькі трэба... Будзь у зоне бачнасці камеры.

Маявер узяў таблетку, закінуў яе ў рот і праглынуў. Ніякага смаку і паху адчуць не паспеў — таблетка не была ні горкай, ні салодкай і не смярдзела лекамі: яна была ніякай. Маявер зрабіў некалькі глыткоў, паставіў шклянку, у якой вады засталося прыкладна на чвэрць ад усяго аб'ёму, на столік і сеў ямчэй, адкінуўшыся на мяккую спінку канапы. Даявед зірнуў на наручны гадзіннік: эксперымент пачаўся.

— Ну, цяпер я цябе пакідаю, — Даявед хлопнуў сябе па калене і ўстаў з канапы. — Не сумуй, — ён усміхнуўся і выйшаў з пакою.

Эксперымент

Маявер застаўся ў пакоі адзін. На стале перад ім стаяў мікрафон «з радыёстанцыі», а з кута назірала шкляное вока відэакамеры. Наяўнасць апаратуры яго скоўвала і не дазваляла цалкам расслабіцца. Маявер злавіў сябе на думцы, што і сам факт эксперымента, і ўся гэтая сітуацыя трымае ў напрузе і не дазваляе паводзіць сябе цалкам натуральна, аднак менавіта апаратура значна ўзмацняе гэтую напружанасць.

«Добраахвотніку нават не тлумачаць прынцып дзеяння прэпарата. Для «чысціні эксперымен­та». Але пры гэтым ставяць камеру і мікрафон. Хіба гэты фактар не ўплывае на «чысціню экс­перымента»?.. Неяк дзіўна. Выпрабаванні постклінічныя, але фактычна адбываюцца ў лабараторных умовах. Гэта ж ненатуральнае асяроддзе паддоследнага. Як яны ўлічваюць гэты фактар пры аналізе даследавання?..»

Маявер разважаў над гэтай акалічнасцю і чакаў, калі пачне адчувацца дзеянне прэпарата. Пры гэтым пакуль нічога не адбывалася, ніякага эфекту ён не назіраў.

«Звычайна медыцынскія прэпараты пачынаюць дзейнічаць прыкладна праз паўгадзіны пасля ўжывання. Пачакаем.»

Ён згадаў, як аднойчы на вечарыне адзін хлопец частаваў усіх «траўкай». Маявер тады паспрабаваў яе ўпершыню, але ніякага эфекту не заўважыў. І «бывалыя» растлумачылі яму цікавы феномен: яны сказалі, што, калі чалавек спрабуе «траву» першы раз, звычайна ён настолькі засяроджаны на чаканні «прыходу», што гэты самы «прыход» можа і не адбыцца. Увогуле, «трава» ж не сінтэтычны наркотык і па мазгах занадта не б'е, пару чарак гарэлкі ствараюць больш заўважнае ўздзеянне, пры гэтым незалежна ад таго, чакае чалавек гэтага ўздзеяння ці не. Кантраляваць ап'яненне практычна немагчыма, у той час як расслабляльны эфект «травы» лёгка перабіць засяроджаннем на чаканні гэтага эфекту. Тым больш калі чакаць ад пары зацягаў яскравых галюцынацый, эйфарыі або нечага такога. «Трава» ўсё ж не экстазі, а ўласна трава. Урэшце, цалкам легальны кальян расслабляў Маявера куды лепш, чым нелегальная марыхуана.

Гэты эпізод, які ўсплыў у памяці Маявера, навёў на думку аб тым, што ўмовы эксперымента ўсё ж не спрыяюць яго чысціні. Так, Маявер не ведаў, што канкрэтна ён выпіў, аднак ведаў, што выпіў нешта, што павінна мець эфект. А эфект пакуль ніяк не праяўляўся, і Маявер усур'ёз лічыў, што нічога не адбываецца менавіта таму, што ён — паддоследны — нечага чакае. Але разам з тым Маявер разумеў, што пакуль прайшло вельмі мала часу, каб рабіць шмат якія высновы.

Згаданы эпізод з марыхуанай навёў Маявера і на думку аб тым, што прэпарат, магчыма, з'яўляецца псіхатропам: нездарма ж пры апытанні добраахвотнікаў рабіўся акцэнт на стан цэнтральнай нервовай сістэмы.

«Я чамусьці думаў, што гэта снатворнае. Але камера і мікрафон. Ну, хай сабе камера — навошта такі вялікі мікрафон, калі я буду спаць?.. Значыць, не снатворнае. Ды і спаць зусім не хочацца...Чаму не было кантрольных аналізаў? З чым будуць параўноўваць вынікі эксперымента?.. Якім чынам?.. Калі не было кантрольных аналізаў, значыць, параўнання не будзе. Значыць, насамрэч псіхатроп. Параўнання няма, але ёсць камера і мікрафон. Яны чакаюць змен маіх паводзін. — Маявер пачаў хвалявацца, але знешне захоўваў спакой. — А што, калі гэта наркотык?.. Але ж, калі гэта наркотык, які ўплывае на паводзіны чалавека, праводзіць эксперымент у такіх умовах небяспечна. Калі я стану агрэсіўным, ці зможа Даявед даць мне рады? А што, калі я паламаю апаратуру ці выкінуся ў акно?.. А можа, у кватэры ёсць яшчэ нехта?.. — Маявер ужо сур'ёзна нерваваўся. — З іншага боку, калі прэпарат зробіць мяне не агрэсіўным, а, наадварот, кволым і слабым, навошта тады мікрафон?.. Навошта мікрафон?.. Я буду нешта казаць?.. У мяне будзе трызненне або галюцынацыі?..»

У той жа час ніякага эфекту Маявер па-ранейшаму не адчуваў.

«А што, калі гэта насамрэч не выпрабаванні прэпарата, а сацыяльны эксперымент? Што, калі таб­летка — крухмал і цукар, а сэнс эксперымента ў тым, каб прааналізаваць паводзіны чалавека, які быццам бы выпрабоўвае невядомы прэпарат?.. Так, так. Гэта падаецца лагічным. — Маявер крыху ўзбадзёрыўся. — Гэта шмат што тлумачыць. Няма рэальнай рызыкі для здароўя, таму аналізы добраахвотнікаў браць неабавязкова. Дзеянне прэпарата не апісваюць, каб добраахвотнік сам яго прыдумаў. А насамрэч ніякага дзеяння ўвогуле няма. Пакуль усё сыходзіцца. Але вось затра­ты. Эксперымент атрымліваецца занадта дарагім. Калі прэпарат сапраўдны — выдаткі пакрываюцца, як тлумачыў Даявед, яго рэалізацыяй. А калі насамрэч прэпарату не існуе — адкуль грошы?.. Хто б стаў спансіраваць сацыяльны эксперымент такога кшталту?.. Так, добра. Версія пакуль самая рэалістычная, але ёсць сур'ёзная хіба. Пачакаем. А што, калі эксперымент праводзіць замежная кампанія? Для іх гэтыя грошы — дробязь, праводзіць эксперымент у нас танней, чым на Захадзе.»