— Не ўратаваў Рамана, дык уратуй Раманава дзіцётка... — адказвала Астапу маленькае зялезнае сэрца Павала Бурэ.
Паволі, быццам трымаючы на руках найдарожшы скарб сьвету, унёс Астап у хату гадзіньнік Рамана й павесіў яго на той убіты Раманам вухналь, на якім віселі ягоныя «ходзікі», а цяпер — адна-адзіная падкоўка. Пакінуў, зірнуў і выйшаў, сам ня ведаючы, куды...
Цётка Агапа не заўважыла на падкоўцы гадзіньніка. Дагледзела ў печы, згатавала чабору, занесла Марылі і, нічога ёй ня кажучы, пайшла ў камору перабіраць у куфры старыя лахманы, каб мець што падараваць заўтра бабцы Прузыне. І толькі на зьмярканьні, паказваючы Марылі ношаную сукню, сказала:
— Нямашака ні ў хаце, ні ў сенцах. І ня ведаю, дзе...
— Як-жа няма? Гэта-ж тая самая маміна сукня, пра якую мы з вамі гаварылі.
— Ня гэта, Марылька, я пра гэтага самага чалавека кажу табе. Нямашака. Пайшоў і ні славечка. І капусты не дачакаўся.
— І на яго хата чакае. Не векаваць-жа яму ў нас... - гаварыла Марыля цётцы.
— То-ж бы то... — згадзілася Агапа.
Ноч была спакойнай: ні стрэлаў, ні бамбавікоў. Ураньні Марыля сказала цётцы, што ёй ужо добра й яна можа падняцца, сама даглядаць дзіцётка. Неўзабаве мелася прыйсьці бабка Прузына.
Марыля апранула халат з чорна-жоўтымі палоскамі, пацалавала дзіцятка, зірнула на вуліцу і, трымаючыся за рукаў цёткі Агапы, выйшла ў меншую хату. На стале стаяла ў вышчарбленай глінянай місцы ўчарашняя капуста, і каля яе ляжала луста хлеба. На рагу стала, пры якім сядзеў невядомы чалавек, — пацяруха махоркі. Гледзячы на пабітае каля вядра чарап’ё судзьдзя, Марыля пачула дзіцячы сьмех і голас цёткі Агапы. Увайшоўшы ў хату, дзяўчаты й хлапчукі, весела сьмяючыся, давалі ў рукі свае добрай настаўніцы букеты розных кветак і абяцалі прыходзіць штодня. Бабка Прузына, у сваю чаргу, расказала пра ўчарашнюю сустрэчу з абдзёртым вайскоўцам і папыталася, ці быў ён. Устаўляючы ў прырыхтаваны Агапаю гладыш прынесеныя дзецьмі кветкі, Марыля зірнула на «ходзікі», каб ведаць, а якой гадзіне прыйшлі ў хату госьці... На падкоўцы вісеў «Павал Бурэ». Асьцярожна, як нешта сьвятое, зьняла Марыля з вухналя гадзіньнік, зірнула і закусіла губы:
— Раманаў!? — не сваім голасам крыкнула Марыля.
Яна пазнала на вечку гадзіньніка выскрабены іголкаю крыжык і маланкавым рухам адкрыла вечка.
— Божачка-ж ты мой!.. — яна ўбачыла свой фотаздымак.
Сьціскаючы гадзіньнік, як няжывая, павалілася на выбітую глінаю зямлю хаты й моцна застагнала.
Адлітую вадою Марылю пасадзілі на лаву каля стала. Цётка Агапа давала ёй з лыжкі нейкія кроплі й вельмі хвалявалася, наракаючы на прышлага ў хату чалавека...
Дзяўчынка, скубучы сплецены ёю з васількоў вяночак, падняла з лавы вайсковы білет і прачытала, як вучыла яе Марыля ў школе:
- Ас-тап Кры-жак...
У гэтую часіну ўвайшоў у хату Астап, ягоныя вочы скрыжаваліся зь вялікімі чорнымі вачыма Марылі Іскрыцкай... Падышоў, пацалаваў рукі, галаву і, быццам важачы на вагу золата кожны гук, гледзячы ў даўно ня бачаныя вочы, сказаў:
— Не вінавацьце мяне, Марыля!..
Абразок
На апошнім тыдні ліпеня, із сыботы на нядзелю, ізноў дакацілася да Асінаўкі далёкая гарматная калатня. Гэтым разам — з паўночна-ўсходняга боку, адтуль, дзе стыкаліся найбольшыя сілы двух бакоў. Спачатку людзі ня вельмі й бралі да галавы гэтую калатню, бо гэта-ж не першыня, што яна то набліжалася, то аддалялася і, часам, даволі надаўга. Прывыклі й абыліся. А найбольш супакойвала ўсіх тое, што Асінаўка мясьцілася ў крутой балацянай дузе на левым беразе Нёману. Ня было тут ні гасьцінца, ні людскіх язджалых дарогаў. Адны каляіністыя сьценкі, глыбака выбуксаваныя дзеравянымі восямі. А прадзедаўская грэбля, што лучыла Асінаўку з суседнім Забалацьцем, разьмясілася савецкімі танкамі яшчэ на пачатку вайны. Тыя танкі так і не дайшлі да Забалацьця: адны ўвязьлі ў балоце, уцякаючы ад нямецкіх бамбавікоў, і паабрасталі асакою, а іншыя й цяпер яшчэ чарнеюць, як тыя страшыдлы, паблізу Асінаўскіх могілак. І старая кладка-ківулька ўтапілася ў Нёмане. Толькі чорт лазаты, думалася людзям, адважыцца несьцьмі галаву ў балота. Неяк узбоч усё яно пачыналася, ішло, узбоч і пярэйдзе, і скончыцца — гэтак думалася й хацелася асінаўцам.
Але ўсё ішло й рабілася ня так, як хацелася таго людзям. Калатня набліжалася й мацнела. І людзям было не да сну із сыботы на нядзелю. Адны выходзілі з хатаў, прыслухоўваліся, падавалі, кашляючы, голас суседзям, перакідаліся поціху думкамі, сыходзіліся, садзіліся на прызбы, закурвалі люлькі й думалі, ківаючы галовамі... Іншыя адчынялі вокны, высоўвалі баязьліва галовы, прыкладалі да вушэй далоні, каб лепш пачуць, як стагнала зямля й гуло паветра, гаварылі нешта жанкам, потым ізноў зачынялі вокны, тупалі, адчынялі й зачынялі дзьверы, углядаліся на абразы, хрысьціліся і, нікому нічога ня кажучы, чакалі раніцы...
Чакаў раніцы ля сваёй варыўні й Лявон Гужэвіч. Чакаў так, як чакалі яе і ўсе асінаўцы: прыйдзе яна з-за Нёману, цёплая й расістая, узыдзе сонца, перасьціхне калатня, і павесялее на душы чалавека. Але-ж раніца магла быць і ня гэткай, таксама думалася Лявону. Як было там і ня было, а ён ад свайго не адступіць. Навет калі й зямля пад нагамі загарыцца, дык і тады Лявон ня вырачэцца свайго, сказанага самому сабе гужэвіцкага «не». Гэтак, гаворачы сам-насам з упірыстымі, неадчэпнымі думкамі, Гужэвіч і сам не заўважыў, як, устаючы з лавы, гэтыя думкі выказаў уголас:
— Тут нарадзіліся, тутака й памрэм...
Неспакойным было й Мар’яніна сэрца. Яна таксама некалькі разоў падыходзіла бяз дай прычыны да печы, перастаўляла гарнушкі, налівала й пералівала ваду зь вядра ў цёрла, тужэй завязвала пад барадою старую хустку ды ізноў бралася за лахманы на ложку. Але й ім не давала рады Мар’яна. Чула яна й на свае вочы бачыла, што людзі ідуць і едуць, уцякаючы ад таго, што насоўваецца з усходу на балацяную дугу Асінаўкі. Ейныя суседзі таксама збольшага ўсе напашэве, усе зьбіраюцца некуды, і от, калі давядзецца валачыся ў сьвет, дык на каго-ж яна пакіне сваю варыўню й ... Лукерку, Парасачку й сярэдняга сына Нічыпара... Хто-ж тады прыложыць, як родная маці, свае рукі да іхных магілак?.. І вось цяпер, пачуўшы Лявонава «памрэм», баязьліва страпянулася.
— Што ты там чаўпеш? Мала табе яшчэ гэтага?
— То-ж бы й то... — буркнуў Лявон ня думаючы.
— То-ж бы й то...— сказала за ім Мар’яна. — Гаварыў-бы, от, нешта добрае, а ня гэтакія сабе брэдні вярзьці.
— Дык я-ж і кажу, каб нікуды не валачыся, — суцяшаў жонку Лявон Гужэвіч.
Бабка Агапа прахапілася й моцна завойкала.
— Зірні во, як маці спацела, — ківаючы галавою, клікала Мар’яна свайго Лявона. — Можа, яно й на лепшае, калі гэтак усё пацее...
— Дай-жа Божа, — адказаў Гужэвіч і падышоў да ложка, дзе ляжала ўкрытая ягоным выкуцаным кажухом маці. Выцер кужэльным ручніком матчын лоб, пацалаваў, і позіркі іхныя сустрэліся. Агапа доўга ўзіралася ў сынавы вочы, потым раз-пораз заміргала, і сын убачыў, як з-пад ейных сухіх жоўтых павекаў выкаціліся буйныя сьлёзы і разышліся ў глыбокіх зморшчках шчокаў бліскучымі танюсенькімі нітачкамі.
— Піць... Лявонка... піць... — прасіла Агапа, выпростваючы худыя сіняватыя рукі з прыкурчанымі даланямі. — Піць...
— Мар’яна! Мар’яна! — двойчы аклікнуў, спалохаўшыся, Лявон Гужэвіч.
— Нясу... Нясу... Божачкі, дзе ж гэта тая конаўка?.. Ага, вось яна... нясу... на во...
— Не, Мар’яна... Сьвянцонай, што ў пляшцы! — тупаючы, крыкнуў яшчэ мацней Лявон, прыціскаючы да грудзей выпрастаныя мацерыныя рукі, якія, здавалася, прасілі ў сына найдаражэйшага ратунку. — Сьвянцонай, Мар’яна!..
Глынуўшы сьвятое вадзіцы, Агапа сьцішылася. Лявон яшчэ цяплей яе ўкрыў, пацалаваў у правую шчаку й адышоўся, цяжка дышучы.
За Нёманам яшчэ мацней загрукацела, і так, што аж дрэвы закалыхаліся ад моцнага подыху вільготнага паветра. Неўзабаве ўзьняліся там упярэмяшку з полымем слупы чорнага густога дыму. Два слупы расьлі, расплываліся й паўзьлі, пазалочаныя полымем, празь лес на самую Асінаўку. Над Нёманам яны скрыжоўваліся, і іхныя тупыя канцы паволі загіналіся, абдымаючы ўсю балацяную нёманскую дугу — Асінаўку й Забалацьце. Празь некалькі часінаў паветра йзноў скаланулася. Цяжка стагнала пад нагамі расістая зямля й пахла, ападаючы, пярхотнае, уедлівае, прынесенае ветрам гарыва пажару. Гарэлі Стаўбуновічы.
