Праз месяц немцаў выгналі з Брэстчыны, пачала ўсталёўвацца савецкая ўлада. Праўда, змена рэжыму амаль не закранула жыццё хутаранцаў. Пакутліва і доўга цягнуўся першы год вызвалення, галодны і цяжкі. Партызана Леванюка, які быў паранены ў нагу і прыкметна прыкульгваў, абралі старшынёю сельсавета. Цяпер ён з камітэтчыкамі збіраў людзей на сходы, патрабаваў плаціць падаткі. Зайшоў аднойчы пад восень на хутар да Зосі, сказаў, што хутка хутаранцаў будуць перасяляць у вёску.

— Перасяляйце, калі маеце куды, — здзекліва пасміхнулася Зося. — Мо і Паўліне хату дасце замест той, якую немцы спалілі?

— Маўчы, не чапай яго, — Паўліна тузанула Зосю за рукаў.

— Ты, баба, у мяне яшчэ заробіш на баранкі!.. Сядзіце тут, свету не бачыце! А ты ведаеш, што твой брат памёр? — раптам спытаў Леванюк.

— Няма ў мяне ніякага брата.

— А Серафім табе хіба не брат?

Зося не адказала, павярнулася і пайшла ў хату. Паўліна засталася гутарыць з Леванюком, жадаючы згладзіць дзёрзкасць нявесткі, якая неабачліва магла сказаць усё, што ў галаву ўзбрыдзе. Леванюк жа — старшыня сельсавета, начальнік. Яшчэ напіша каму трэба — мала не будзе: муж жа — вораг. Вунь солтыса Баранчыка, як ворага, узялі разам з жонкаю. Дзе яны зараз — нават дачка не ведае. Так што трэба маўчаць.

14

Зося злавала на Серафіма і ягоную жонку. Лічыла іх вінаватымі ў смерці бацькі, нават вестка пра смерць брата не змякчыла яе сэрца, напоўненае трывогаю за мужа. Вайна скончылася, той-сёй з мужчын, хто быў на фронце, вярнуўся дамоў. Але ж на большасць прыходзілі пахавальныя, маўляў, загінуў смерцю храбрых... Пра Гардзея яна нічога не ведала. Было такое адчуванне, быццам спыніўся час. Зося нешта рабіла на полі ці ў хаце, а ўсё думала пра Гардзея, шкадавала, што не паспела ні нагледзецца на яго, ні нажыцца з ім.

— Зося, Серафіма заўтра будуць хаваць, — сказала Паўліна, заходзячы ў хату. — Леванюк кажа, што там такая галеча, няма нават з чаго труну зрабіць. У нас ёсць некалькі дошак. Можа б.

Зося павярнула да Паўліны злосны твар і сказала:

— Гэта мае дошкі! А яму няхай сельсавет дасць!

— Нядобра гэтак, Зося.

— Майго бацьку таксама без труны недзе закапалі па дарозе ў Сібір, а Серафім і пальцам не паварушыў, каб яго выратаваць. Вырас жа на нашым хлебе. На гэтай лаве спаў!

— Бог з табою, рабі, як хочаш. А я пайду на пахаванне.

— Бульбу трэба капаць, а не шукаць прыгод.

— Бульба пачакае, а чалавека трэба ў апошні шлях правесці. Няма ў мяне ніякае маёмасці, дык хоць паплачу. Можа ад маіх слёз яму лягчэй на тым свеце будзе.

На другі дзень Зося з сынам капала бульбу. Не пусціла яго ў школу, няхай памагае. Хлопчык з задавальненнем гробся ў зямлі. Школу ён не любіў. Неяк піянерважатая ўпікнула Ораста, што ягоны бацька служыў у немцаў. Хлопчык адчуў у яе словах варожасць да сябе, стаў пазбягаць сустрэч з ёю. У піянеры яго не прынялі.

Ораст не вылучаўся сярод вучняў, але словы піянерважатай запалі ў душу. І ён спытаў у маці:

— Чаму кажуць, што мой бацька — вораг народа?

Зося выпрасталася, ласкава паглядзела на сына і адказала:

— Толькі дурань можа такое казаць. Не слухай нікога. Ніякі ён не вораг.

Яна абняла сына, прытуліла да сябе і сказала:

— Аднойчы ён вернецца, і ты ўбачыш, што твой бацька самы разумны, добры і прыгожы чалавек на свеце.

— Але ж ён працаваў на немцаў.

— Ён працаваў, каб мы з табою не памерлі з голаду, хоць сам быў хворы. Часта ў яго балела галава. А ён не думаў пра сваю хваробу, а клапаціўся, каб ты быў здаровы. У цябе ёсць адзін бацька, іншага не будзе, любі яго, які ёсць. Няхай яны на сваіх бацькоў глядзяць і іх судзяць. А ты свайго любі! — паўтарыла Зося. — А цяпер давай працаваць, бо нас тут з табою і зіма напаткае.

Ораст задумаўся, пачаў моўчкі выбіраць бульбу, дапамагаць маці.

Па абедзе да іх далучылася Паўліна, якая прыйшла з пахавання Серафіма.

— А чаму ты на памінкі не засталася? — здзівілася Зося, — убачыўшы яе.

— Якія там памінкі? Можа, Надзя і паставіць якую пляшку самагонкі ды міску гуркоў на закуску тым хлопцам, што магілу выкапалі. Пахавалі Серафіма ў скрынцы. Астанкі нейкага немца выкінулі, а туды яго паклалі. Палат­ном накрылі ды апусцілі ў магілу. А Леванюк яшчэ і прамову нейкую сказаў. Не сорамна яму! — Паўліна ўсхліпнула, выцерла вочы, села на зямлю, стала разграбаць корч бульбы.

— Ад чаго ён памер?

— Счарнеў увесь. Кажуць, жоўць разышлася. Увесь год хварэў.

У Зосінай душы варухнулася жаласць да брата, бо не салодкае жыццё выпала яму, сіраце. Усялякі саб’ецца з тропу без падтрымкі і нагляду. Рос, як трава пад плотам, хто наступіць, хто прытопча, хто плюне.

— А Надзя засталася з двума дзецьмі на руках. Той немчык яшчэ зусім малы. А такі прыгожанькі, як лялька.

— Праз гэтую лярву ён і загінуў. Як перажыць было мужыку, што ягоная жонка з немцам любіцца, а ён тым часам вымушаны як сабака пад плотам туляцца!

— Кажуць жа, што той немец яго выратаваў.

— Не доўга ён пражыў пасля таго выратавання. Замест хуткай смерці атрымаў марудную. Невядома, што лепш.

— Не наша гэта справа, Зося, хто як жыў. Царства нябеснае Серафіму, зямля яму пухам.

Жанчыны моўчкі ўзяліся за працу, думаючы кожная пра нешта сваё. Паўліна ўспомніла, як Надзя на пахаванні, трымаючы немаўля на руках, стаяла зажураная і ціха ўсхліпвала, як там усім распараджаўся Леванюк, як шкадавалі вясковыя бабы такога маладога нябожчыка: усяго толькі сорак тры гады!.. Але, ці ж гэта той узрост, калі трэба паміраць чалавеку, асабліва цяпер, калі усіх маладзейшых мужчын пабралі на вайну?

Думала яна і пра тое, што ёй цяпер, напэўна, ужо не выйсці замуж, бо мужчын свабодных няма, а за ўдаўцоў маладыя дзеўкі б’юцца.

— Ты казала, што Леванюк камандаваў на пахаванні? — раптам спытала Зося.

— А што?

— Нешта тут не так. Помніш, як зімою дзядзька Карп памёр, дык Леванюк і не заявіўся.

— Дык у твайго дзядзькі радні поўна, а Серафім адзін, сірата. Леванюк прадстаўнік улады. Хваліў нябожчыка, што быў добры чалавек. Працаваў у сялянскім камітэце.

— Не, нешта тут не так.

— Вядома, не так. Дзядзька ж Карп, як мы, на хутары жыў. Леванюк хутаранцаў не любіць.

— Няхай ён сваёй сарочкі не любіць. П’янюга гэты! — злосна адказала Зося, зноў унурваючыся ў працу.

Вярталіся дамоў позна. Паўліна паганяла каня, запрэжанага ў воз, на які былі нагружаны мяхі з бульбаю. Зося з сынам трохі адсталі, стомлена ішлі ўслед. На скрыжаванні сутыкнуліся з Марфаю, яна таксама ішла з поля.

— Ну што, збег твой Гардзей, а цябе адну пакінуў? — здзекліва спытала яна.

— Табе няма справы да майго мужыка. Ты сваіх байструкоў лепш даглядай, бо ім вошы хутка вушы паад’ядаюць.

— Ты маіх дзяцей не чапай! А я табе казала, што не будзеш ты з Гардзеем. Так па-мойму выйшла!

— А ты таксама ні з кім не будзеш! Няма твайго Якуба. Ён, кажуць, прапаў без вестак. Можа, да якой немкі ці полькі прыстаў, каб цябе, валацугу, не бачыць. Цьфу на цябе, выдра ты, што коням дуплі выдзірае.

— Каб ты пасчэзла! Сучка сухарэбрая! Каб табе век дабра не было! — закрычала Марфа.

— Ідзі прэч, быдла бязрогая, — агрызнулася Зося і пайшла ўперад.

— Навошта ты яе чапаеш, гэтую караўку брудную? — паўсчувала Паўліна нявестку.

— Хіба ж я яе чапала, яна сама так і лезе ў вочы як слата. Прывезла байстручку з Германіі, невядома з кім нажыла і яшчэ нос дзярэ!

Паўліна толькі ўздыхнула, думаючы, што, можа, і ёй трэба было б прыжыць якое дзіцятка, забыцца на сорам. Дзіця вырасце — будзе на старасць каму вады падаць. Але ж засталася без хаты, без гаспадаркі, няма дзе самой галавы прытуліць, а то яшчэ з дзіцем. Ніхто на парог не пусціць, што ўвесь род зганьбіла.

15

Людзі памянулі Серафіма за бедным сталом, дзе ўсяго і страў было, што куцця, бульба, смажаная капуста з грыбамі ды гуркі, і пачалі паступова разыходзіцца. Надзя паслала старэйшага сына сустрэць карову са статка, а малога пасадзіла на запечку, прыбірала са стала посуд, зносіла на прыпечак. У хаце ўсё яшчэ сядзеў за сталом Леванюк, нешта жаваў, з-пад ілба назіраў за жанчынаю.