Гардзей вельмі здзівіўся, калі ўбачыў каля сваёй хаты нямецкі матацыкл. На двары, седзячы на прызбе, галасіла Зося, абдымаючы сына. Над ёю стаялі немец і паліцыянт, хлопец з суседняй вёскі, Гардзей імя яго не помніў, толькі ведаў, што гэта сын Паўлюся Ткачука.

— Што тут адбываецца? — усхвалявана спытаў Гардзей.

— Данеслі немцам, што твая жонка была камуністкаю. Прыйшлі яе арыштоўваць, — адказаў паліцыянт.

— Зося камуністка? — уражана спытаў Гардзей. — Ды гэта бессаромная хлусня!

— Напісалі, што яна збірала грошы на падтрымку камуністаў!

— Гэта мая жонка! Я працую аграномам! Спытайце ў солтыса! Толькі што я завёў карову і свінню для падтрымкі нямецкага войска!

— У нас загад, — у нерашучасці заўважыў паліцыянт.

Гардзей сам пачаў тлумачыць немцу, як мог, выкарыстоўваючы тую сотню слоў, якую вынес з маленства, што ягоная сям’я гатовая верай і праўдай служыць Германіі. Зося ўсхліпвала і туліла да сябе Ораста.

Немец згодна паківаў галавою:

— Гут, гут!

— У такім разе прашу ў хату, госці дарагія, — Гардзей гасцінна расчыніў дзверы ў сенцы. — Зося, збяры нам што-небудзь паесці.

Немец і паліцыянт адразу селі за стол. Зося мітусілася каля печы. Гардзей, наразаючы хлеб, сказаў паліцыянту:

— Ведаю, што ты Паўлюсеў сын, а як завуць не помню.

— Антон, а гэта пан Фогель.

— Рады пазнаёміцца. Скажы, Антон, хто ж гэта на Зосю такое напісаў?

— Ды ёсць тут у вас адна баба, — ухіліўся ад адказу паліцыянт.

Гардзей прынёс з каморы пляшку самагонкі, паставіў на стол. Вочы

паліцыянта і немца адразу палагаднелі. Зося паднесла талеркі з нарэзанымі гуркамі і салам. У печы ўжо смажылася яечня са шкваркамі, і смачны дух разносіўся па хаце.

— Дык што за баба такая? — зноў спытаў Гардзей.

— Марфа.

— Марфа? — перапытаў Гардзей. — Што ж ёй трэба ад нас?

— А хто гэтых макрахвостых разбярэ, што ім трэба? Грызуцца як сабакі, самі не ведаюць за што, — адказаў паліцыянт, наліваючы чаркі. — Будзьма здаровыя.

Немец і Гардзей таксама паднялі свае чаркі і выпілі.

— Закусвайце, госці дарагія, — запрасіў гаспадар.

Немец падчапіў відэльцам сала, пачаў са смакам есці. Паліцыянт сквапна жаваў на дзве шчакі, а Гардзей пакутліва думаў: «Вось і жыві тут у міры і згодзе! Як можна дараваць такое? Спазніся я на хоць трохі — і звезлі б маю жонку разам з сынам. Не ведаў бы, дзе шукаць? Іх жа маглі расстраляць! Гэтага Марфе не дарую! Яна мне крывавымі слязьмі адплача за сваю подласць. Няўжо разлічвае, што вазьму яе замуж, калі нешта з Зосяю здарыцца? Ці ёй на радасць — мая бяда? Паскуда! Пачакай! Ты ў мяне атрымаеш.»

У душы Гардзея закіпаў гнеў, ён і не спрабаваў яго тушыць. Не, ён не святы, каб дараваць такое. Забралі здароўе, а цяпер да сям’і падбіраюцца.

4

Прамінула колькі тыдняў, і Гардзей быццам забыўся на сваю крыўду на Марфу. У ваганнях — помсціць ці дараваць, ён схіляўся да думкі, што, можа, не варта браць грэх на душу. Няхай тая Марфа задушыцца ад злосці, пэўна, яна сама сябе пакарала, калі носіць у душы столькі злосці, што гатовая знішчыць ягоную жонку і дзіця. Але жыццё як бы знарок выштурхоўвала яго на шлях помсты. Аднойчы Зося прыйшла з Крачкаў і сказала, што Марк вярнуўся. Гэтая навіна шчыра парадавала Гардзея. Чалавек вярнуўся з Поўначы, лічы, з таго свету. Ён неадкладна сабраўся і пайшоў наведаць былога суседа. Марка ён застаў дома і не адразу пазнаў. За два гады той ператварыўся ў старога дзеда, высах на трэску, запалыя вочы глядзелі насцярожана.

— Здароў, Марк, — Гардзей радасна паціснуў руку гаспадара.

— Здароў, — вяла азваўся Марк. — Сядай, расказвай. Ты, кажуць, у начальства выбіўся.

— Ды якое там начальства? Аграном і толькі. Ніхто не хацеў ісці на гэтую пасаду, баяліся адказнасці.

Марк скруціў самакрутку, закурыў, закашляўся, раздражнёна прабурчаў:

— Каб цябе халера.

— Кідаў бы гэтае курыва.

— Прывык, не магу кінуць.

— Раскажы, як табе ўдалося ўцячы. Зосін бацька памёр у дарозе, не даехаў нават да месца прызначэння.

Марк уздыхнуў, памаўчаў, пазіраючы на чырвоны агеньчык цыгарэты, потым сказаў:

— Хіба раскажаш? Гэта трэба перажыць, адчуць. Спаць у снезе, галадаць і працаваць пад дажджом на паўночным ветры, калі, здаецца, і душа ў цябе вымерзла. Не, браце, лепш не згадваць. Мінула, і дзякаваць богу.

— Як жа ты ўцёк?

— Як пачалася эвакуацыя, зэкаў таксама вывозілі. Удалося нам выдраць дошку ў падлозе вагона. І ноччу ў час стаянкі збегла нас чалавек дванаццаць. Прайшоў пешкі мо кіламетраў тысячу. Думаў не дайду, але ёсць Бог на свеце.

— Малайчына ты, Марк. Галоўнае, што дайшоў.

— А што тут у нас?

— Нічога пакуль, жыць можна. Але трэба плаціць падаткі. Так што рыхтуй свінню або карову. Нямецкі салдат не можа галадаць.

Марк злосна зірнуў на Гардзея:

— Нічога не дам!

— Тады цябе расстраляюць!

— Вось трапілі ў нерат. — сказаў Марк. — Напэўна, хутка анямечваць пачнуць?

— Прызнаюся табе шчыра, хоць немцы і прыйшлі надоўга, але наўрад ці прынясуць яны нам шчасце, — вось над чым я думаю. — Ды што немцы? Свае душу дастануць.

— Ды ўжо ж. Саветы проста вывозілі. А гэтыя знішчаюць без лішніх размоў.

— Ведаеш, каб дзе сустрэў Пуха, задушыў бы, і рука не здрыганулася б! За што ён мяне атруціў? Я малады і здаровы мужчына штодня адчуваю сябе старым і нямоглым. І ўсё праз яго!

Марк насцярожана зірнуў на Гардзея, як бы нешта ўзважваючы.

— Ты разумееш мяне? Я ўжо не мужчына, душою я стары дзед! Душэўна хворы чалавек! Разумееш? — гарачыўся Гардзей.

— Ты сапраўды хочаш яму адпомсціць?

— А як бы ты адчуваў сябе на маім месцы? Уяві, што прыходзіць нейкі злыдзень, дае табе выпіць атруту — і ты ператвараешся ў жывёлу, няздатную самастойна ні жыць, ні разважаць. Свет навокал напаўняецца пачварамі, якія нараджае твой мозг, а ты бачыш іх, быццам у сапраўднасці!

— Няўжо ён мог гэта зрабіць?

— Зрабіў, зрабіў.

— А Пух таксама вярнуўся, — раптам нечакана для сябе самога сказаў Марк.

Гардзей ажно падскочыў з лавы.

— Вярнуўся? А дзе ж ён?

— Кажуць, хаваецца. Спрабаваў збегчы разам з саветамі, але недзе пад Магілёвам трапіў у акружэнне і мусіў вяртацца дамоў.

— Адкуль ты ведаеш? — узбуджана спытаў Гардзей.

— Яго баба маёй пахвалілася. Не ўтрымала язык за зубамі.

«Пух вярнуўся, Пух вярнуўся!» — білася ў скронях. — Галоўны вораг, які падкасіў здароўе, які знішчыў ува мне мужчыну, жыве побач не адпомшчаны. А ў мяне ёсць магчымасць знішчыць яго нават не сваімі рукамі, а з дапамогаю немцаў. Знішчыць. Ці хачу я ягонай смерці? Проста мне трэба напалохаць яго, каб ён перажыў тыя ж пакуты, што і я, атруціць яго існаванне, як ён атруціў маё жыццё».

Марк яшчэ нешта казаў, але Гардзей ужо няздатны быў яго слухаць, жаданне помсты апанавала ягоную душу. На паўслове ён спыніў гаспадара, развітаўся і заспяшаўся дахаты. Дома сеў за стол і склаў спіс на савецкіх работнікаў і актывістаў, у які трапілі ў першую чаргу: Яўсей Пух, Марфа Хвясюк, Серафім Барэйша, тыя, хто непасрэдна прыносілі зло ягонай сям’і. Гардзея апанавала жаданне дзейнічаць, і ён вырашыў неадкладна завезці спіс у Жабінку і здаць у паліцыю.

Зося падсела да стала і спытала:

— Што ты ўсё пішаш ды пішаш?

— А табе што?

Гардзей хоць і ведаў, што жонка блізарукая, але на ўсялякі выпадак прыкрыў паперу рукою.

— Разумееш, Гардзей, не дае мне спакою тое, што аднойчы наш сын вырасце і прачытае ў дакументах, што нарадзіўся ён раней, чым мы з табою пажаніліся.

— Ну і што?

— Нядобра гэта. Зараз можна атрымаць новыя дакументы. Давай зробім Орасту новае пасведчанне аб нараджэнні. Зробім яго трошкі маладзейшым. Што тыя некалькі месяцаў азначаюць? А для нас гэта важна. Мы распісаліся ў лістападзе, а дзень нараджэння давай зробім яму хоць бы праз сем месяцаў, быццам ён сямімесячны нарадзіўся.