– Сэнс ня ў тым, каб ізлавіць! Лоўля – тлен, штрафы – тлен, пакараньні – тлен!
– Ня той кандуктар, хто пакараў, а той кандуктар, хто наставіў, хто перавыхаваў!
– Сапраўдны кандуктар – хто сам быў перавыхаваны! Той, хто быў у цемры, але ўпусьціў у сябе сьвятло! Той, хто ўсьвядоміў! Той сапраўдны кандуктар! Толькі той!
Яны падкідвалі фуражкі, і тата падкідваў хомбург, і крычаў, і мы пляскалі, і крычалі, і плакалі, не саромеючыся, адкрыта гледзячы адзін аднаму ў твар, і цалавалі адзін аднаго, і кляліся стаць лепшымі, стаць сапраўднымі, стаць праўдзівымі.
63. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра самага злога чалавека
Калі мы былі маленькія, нам карцела хутчэй даведацца пра ўсё, і асабліва пра ўсё самае-самае. Мы марылі прачытаць Кнігу рэкордаў Гінэса, але ў бібліятэцы яе не было, дый нам бы і ня далі. Таму мы пыталіся пра ўсё ў таты і ў мамы.
– Татухна, а хто сама злы чалавек на сьвеце?
– О-о, дзеткі... Быў такі чалавек, гэта праўда. Жудасны тып. Сам б я вам пра яго распавядаць ня стаў, але калі ўжо вы папрасілі... Працаваў ён фрэзэроўшчыкам на заводзе, і хоць вядома нядобра асобу азначаць адной толькі прафэсіяй, але больш пра яго ніхто нічога ня ведаў. Дык вось: аднойчы прачытаў ён у сеціве, што кожную сэкунду на зямлі памірае шэсьць чалавек. Кожны, хто сумленьне мае, дык зажурыўся бы, а гэны фрэзэроўшчык наадварот – страшэнна ўзрадаваўся! Пачаў гігікаць і мазольныя рукі паціраць адна аб адну. Пайшоў ён на балькон, выкурыў папяросу зь вялікім задавальненьнем, а потым – шчоўк пальцамі! І кажа сабе: шэсьць чалавек памерла! Шчоўк! Яшчэ шэсьць. Так і павялося – ходзіць ён і пальцамі пстрыкае, і хмыліцца. А потым яму гэта недастаткова выразна здалося, і прыдабыў ён у цэху пускальнік ад станка з вялікай чырвонай кнопкай, і ўжо ня пстрыкаў пальцамі, а на кнопку націскаў. Націснуў – шэсьць чалавек у Афрыцы памерла! Націснуў – яшчэ шэсьць у Амэрыцы! Задаволены быў дзіка. Хлопцы-электрыкі, хто разумнейшы, пераконвалі яго, няма дзей аніякае сувязі паміж кнопкай і сьмярцямі: нават калі ты на кнопку не націсьнеш, дык усё роўна ж памруць! А фрэзэроўшчык ім падморгваў: глядзіце, вось я націскаю – і вось, памерлі дзесьці ў гэты момант! статыстыка дзей ня хлусіць! І што яму запярэчыць? Дый баяліся пярэчыць, бо мала што. А фрэзэроўшчык усё зьлейшы рабіўся, пачаў ужо адкрыта па вуліцах са сваім пускальнікам хадзіць, і людзей зьнішчаць. Нічога чалавечага ў ім не засталося. Ідзе, напрыклад, насустрач маладая маці зь немаўляткам на руках, а фрэзэроўшчык спыніцца, прыжмурыцца і на кнопку бязьлітасна цісьне. Або школьніцы з рукзачкамі ў школу бягуць – ну хто не замілуецца? – а фрэзэроўшчык хмурыцца і душыць, душыць на кнопку з усёй сілы. Трывалі-трывалі людзі ягоныя злачынствы супраць чалавецтва, але калі лік забітых да мільёна наблізіўся, ня вытрымалі. Падышлі яны да фрэзэроўшчыка і кажуць: чаму ты злы такі? што мы табе дрэннае зрабілі? мы ж любім цябе! што табе трэба, скажы? хочаш, багацьце табе зьбяром? хочаш, у кругасьветнае падарожжа на яхце адправім? хочаш, самую прыгожую дзяўчыну замуж за цябе аддамо? хочаш, мэрам горада абяром? Але фрэзэроўшчык толькі зарагатаў – анічога мне не патрэбна! – і ну на кнопку ціскаць, хутка-хутка. Засмуціліся тады людзі аканчальна, накінулі фрэзэроўшчыку на галаву мяшок, і пачалі нагамі дубасіць. Так да сьмерці і забілі, і закапалі ў яры за горадам. А кнопку бэнзынам аблілі і падпалілі. Вось як, дзеткі.
– Эх, шкада нас там не было! Гад! Ужо мы б яго..!
64. Уцёкі ды туляньні. Далонь гестапаўца
На лецішчы жылося прывольна, пакойна. Ляцелі дні, беглі тыдні. Я патроху прыбіраўся, ссыпаючы хлам'ё і сьмецьце ў склеп, і абжываўся, знаёміўся з рэчамі. Тэлефон не званіў, суседзі не зьяўляліся, і ўсё было б добра, калі б раптам не адбылася падзея, якая расчыніла перада мною цёмныя глыбіні маёй душы: распад вочапкі вафэльнага ручніка. І, шчыра кажучы, яна адбылася зусім ня раптам, а нарастала павольна, выразна, пад маім халодным позіркам. Пасьля першага ж мыцьця рондаляў я заўважыў: вочапка-тасёмка на кухонным ручніку надарвалася, і яе ўтрымлівала адна толькі белая нітачка, тонкая і слабая. Як мне прыйшло ў галаву ўчыняць падобны экспэрымэнт, я зараз не магу патлумачыць. І раней, і цяпер я ўзяў бы нітку з іголкай і падладзіў бы вочапку, але тады... Быццам цень сышоў на мой розум, і загарэлася цікаўнасьць садыста – колькі яна пратрымаецца? І я, выцершы ручніком бітон ці казан, вельмі акуратна, каб не тузануць, вяртаў яго на кручок ля мыйкі. Але нітачка апынулася капронавай, сьмелай, яна трымалася з апошніх сілаў, ня рвалася і толькі даўжэла патроху. Яна нібы стагнала: зьлітуйся, зьлітуйся, дапамажы! Але я рабіў выгляд, што ня чую, і доўжыў сваю жорсткую забаўку. І вось аднойчы, калі я выцер гусятніцу, зноў павесіў ручнік і асьцярожна адступіў да вакна, ён зь мяккім шолахам упаў на падлогу. Адбылося. Мякка падаў сьнег за вакном.
Ішлі кароткія сьнежныя дні, ішлі чорныя ночы. Вочапка хваравіта тырчала, прышытая за адзін канец, і саслабелая, падраная нітачка таілася ў складках вафэльнае тканіны. Я вешаў ручнік ужо безь яе, наўпрост за падсечаны край. А ў апошні дзень, выціраючы вымыты таз, я адчуў, што палец заблытаўся. Гэта была яна, нітачка, змучаная, нязграбная. Яна ўжо ня мела сілаў ані хавацца, ані баяцца. Я прыжмурыў вочы, тонка звузіў вусны і моцна тузануў, каб адарваць яе. Але яна і тады не адарвалася, а толькі пацягнулася, даючы мне яшчэ адзін шанец на дабрыню і спагаду. Глядзі, я расьцягнутая, я разарваная, мне ўжо ня жыць, чаго ж табе яшчэ?.. Так, я глядзеў на яе. Жадаючы адчуць мяжу нітачкі, я цягнуў далей, але мяжы не было. Не такая ты простая, ліса! Адкуль ты цягнесься? Я запаліў верхняе сьвятло і паднёс яе да вачэй. Нітачка жыла не сама па сабе, але цягнулася прама з вочапкі, складаючыся ў ейныя папярочныя валокны. Няшчасная вочапка ўжо напалову распусьцілася, падоўжныя нітачкі віселі пухнатым кутасікам. Ня ў сілах спыніцца, я пачаў цягнуць нітачку далей і далей, пакуль яна ўся не апынулася ў маёй руцэ, доўгая, зь пераламанымі перагібамі. Падоўжынкі разьляцеліся па падлозе, некалькі апалі на джынсы, некалькі прыляпіліся да мокрай далоні. У здранцьвеньні я глядзеў на сваю далонь – далонь нягодніка, далонь ката, далонь гестапаўца.
65. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра добрае выкладаньне
Наш тата, чалавек недаверлівы і падазручы, калі-нікалі прыходзіў у школу і сядзеў на занятках, каб спраўдзіць, ці добрае ў нас выкладаньне. Такія адведзiны заўжды канчаліся спрэчкамі і лаянкай з дырэктарам, і заняткі перарываліся на сярэдзіне.
– Гэткі падыход падлыжны ў корані, – абураўся, прыкладам, тата, калі мы хліпалі і смаркаліся на літаратуры, шкадуючы Муму ці Эмму. – Нельга чалавеку лічыць выдумку за праўду і ліць сьлёзы па нейкіх неіснуючых пэрсанажах!
– Але вы не разумееце! – абражаўся дырэктар, – Справа ж ня ў тым, існуюць пэрсанажы ці не, а ў тым, што чалавек, чытаючы, вучыцца спачуваць і спагадаць.
– Якая непразорлівасьць! – дакараў яго тата. – Вы наладжваеце дзяцей есьці вадзяністую ежу і аддаляцца ад жывога жыцьця. Пасьля салодкае кніжнае жуйкі чалавеку нашмат цяжэй рэагаваць на рэальнасьць, бо яна патрабуе самастойнага кусаньня! Небясьпечны эскапізм, ад якога недалёка й да фашызму.
На гэта дырэктару было ўжо складаней адказаць, і ён, каб расьцягнуць час і сабраць думкі, адчыняў бар, наліваў сабе і таце па чарцы «Вясковай», браў яго пад руку і запрашаў у сад. А мы толькі таго і чакалі! І на пакуты Свана, і на зьнямогі Дэдала, і на маркоту Жывага нам было напляваць. Мы весела пляскалі хрэстаматыямі, абціралі тэатральныя сьлёзы і даставалі доўгачаканыя бутэрброды.
Калі тата і дырэктар вярталіся з саду, нярэдка выяўлялася, што яны памяняліся пунктамі гледжаньня. Напрыклад, тата цяпер ганьбіў пісьменьніка Г. Мэлвіла за наіўнае блізарукае самаздаволеньне: як жа гэтая сволач магла быць такая дурная, што бязь ценю сумневу прадказвала кітовым статкам доўгія гады? У таты на вачох нават слёзы блішчалі – што яна, гэтая сволач Г. Мэлвіл, занадта рана памерла, і ўжо ніяк не магчыма тыкнуць яе подлай пысай у Чырвоную кнігу. Дырэктар пацяшаўся: падумаеш, кіты, што за справа нам да іх, калі мы іх аніколі ня бачылі і ня ўбачым; шкадаваць кітоў – тое ж самае, што шкадаваць Уэлсавых марсіянаў. Людзей шкадуйце, людзей! Г. Мэлвіла шкадуйце, хіба ён ня вымер як кіт?
