– Ты хто? – запыталіся мы.

– Дурное пытаньне, – адказаў ён.

– А што ты тут робіш?

– Жыву.

– Наўпрост на зямлі?

– Ну.

– А навошта?

Зьмірыўшыся з нашай цікаўнасьцю, чалавек з высілкам сеў, пацерабіў бараду – зь яе пасыпаліся дробныя вугольчыкі – і пачаў расказваць. Высьветлілася, што раней ён быў звычайны бюргер, валодаў невялічкай крамкай скургалантарэі, а па вечарох чытаў міжнародныя навіны. І вось чытаў ён навіны, чытаў, а ў адзін выдатны дзень яго раптам напаткала крышталёва яснае разуменьне: павінная здарыцца трэцяя сусьветная вайна, павінная здарыцца хутка й немінуча! А чым яна скончыцца? Тым, што ўвесь сьвет згарыць дашчэнту, і будуць адны толькі галавешкі. А што гэта значыць? Што не застанецца ніякай ежы. А што застанецца? Застанецца толькі выпаленая зямля. І толькі той, дзеткі, здолее выжыць пасьля жудаснай вайны, хто зможа гэтай зямлёю харчавацца. І пачаў ён пакрысе прывучаць сябе да зямлі: спачатку ў суп падмешваў, потым у дранікі, потым у кампот, а праз паўгода рашуча перайшоў на строгую земляную дыету. Зямля пераварвалася цяжка, і ён прыдумаў адмысловую мэтоду: есьці памалу, але вельмі часта, і пастаянна пераварочвацца са сьпіны на жывот і з боку на бок, каб сьценкам страўніка працу палягчаць. Зь цягам часу зусім прызвычаіўся, кінуў горад і пайшоў у лес. Выпальваў палянкі, каб да ваенных рэаліяў наблізіцца, і жыў на іх, а ваду піў з возера.

– Глядзіце, які я тоўсты! Яшчэ таўсьцейшы за вас. Добрая зямелька, тлустая! Хочаце паспрабаваць? З малачком, га?

Земляны чалавек і сапраўды выглядаў выключна ўкормленым і шчасным, вось толькі вочы ягоныя былі падазрона жоўтыя, а можа проста так сьвятло адбілася.

– А ці няма ў вас, дзеткі, стронцыю ці цэзію? Ізатопаў, га?

– Што?..

– Эх вы, двоечнікі. Ну а градусьнік прынамсі ёсьць?

Толік, які заўсёды насіў з сабой градусьнік згодна з мамчыным патрабаваньнем, зьбегаў да заплечніка і прынёс. Земляны чалавек надкусіў кончык тэрмомэтра, закінуў галаву і вытрас у рот шэрыя кропелькі ртуці, а потым асьцярожна сплюнуў у далонь дробныя аскепачкі шкла. Нам гэта дзіка спадабалася, і мы папрасілі дазволу прыйсьці ў госьці яшчэ раз. Ён быў ня супраць, але папярэдзіў, што на днях сыходзіць адсюль і выпраўляецца на поўдзень, да Чарнобыля.

5F. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Квіток за электрычнасьць

Калі мы былі маленькія, квіток з рахункам за электрычнасьць прыносілі раз на месяц, кожны другі аўторак, у канвэрце з выявай лямпачкі. Тата разрываў канвэрт, змрочна вывучаў лічбу і заходзіўся лаянкай:

– Падлюгі! Брудныя мярзотнікі! Сволачы! Ашуканцы! Прадажныя пачвары! О, якая беззаконнасьць!

Млеючы з далучэньня да глыбіняў жыцьця, мы падслухоўвалі ў пярэднім пакоі забароненыя нам словы. Каго ён лаяў? Паштароў, бугальтараў, урад? Мы ня ведалі.

– Нягоднікі! Падонкі! Разбойнікі! О, нізасьць падзеньня чалавечага! Паскуды!

Словы былі кожнага разу розныя, і, даслухаўшы, мы беглі ў свой пакой і пачыналі гульню. Па-першае, мы абіралі, хто кім будзе. Напрыклад, Колік гуляў за нягодніка, Толік – за падонка, Валік – за бруднага мярзотніка, Хуліё – за ашуканца, ну а я – за паскуду. Па-другое, садзіліся па альфабэту, па першай літары абраных словаў, трэсьлі рукамі і на «раз – два – тры» выкідалі выпадковую колькасьць пальцаў. Па-трэцяе, запісвалі лік – напрыклад, 58693. Потым заставалася толькі дадаць некалькі нулікаў, намаляваць пад капірку новы квіток, на наступны месяц, і чакаць чарговага паштара – каб перахапіць канвэрт і падмяніць рахунак.

60. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра законы дыялектыкі

Калі мы былі яшчэ зусім маленькія, тата аднойчы прывёў у госьці нейкага старэнькага сацыяліста, ці то кельнера з паба, ці то масажыстага з лазьні. Добры дзядуля прысеў на столак, пакаштаваў партвэйну, патыцкаў на гузікі пульта і пачаў:

– Бачыце? Ідэі марксізму-ленінізму пацьвярджаюцца! Паводле законаў дыялектыкі колькасны прырост нязьменна цягне за сабой якасны пераскок. Музыкі больш не патрэбныя, бо іх зашмат, зараз музыку зьбіраюць з гатовых кавалачкаў дыджэі. Мастакі не патрэбныя – зараз кіруюць куратары і галерысты. І ў літаратуры таксама будзе так, а можа і ўжо ёсьць, толькі мы не...

– Дазвольце, але якія тут Маркс і Ленін? Гэта Гегель! – перапыніў яго тата.

І пакуль яны пярэчылі адзін аднаму, мы пабеглі ў бібліятэку і сьпехам склалі недарэчны, але глыбакадумны мікс з Коласа, Купалы і Куляшова:

Сьвеціць мне зорка з бяздонных глыбінь

Пад жніўныя вечна старыя напевы.

З надзеяй гляджу на крыніцу спатканую...

І гэтак далей. Але калі мы вярнуліся, каб дэклямаваць, нас нават не заўважылі: дыскусія зьдзейсьніла якасны пераскок у паняційную фазу. Тата і добры дзядуля стаялі адзін насупраць аднаго, набычыліся, цяжка дыхалі і наступальна высунулі правыя плечы. Прыйшла мама, разьвяла іх, тату паклала на канапу, а дзядулю павяла праводзіць дадому. А мы, шэптам прамаўляючы тосты, дапілі партвэйн.

61. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра мары

Калі мы былі маленькія, у нашым горадзе яшчэ жыла адна старая традыцыя – памінкі па спраўджаным марам. Так, кожны чалавек у нашым горадзе рана ці позна ажыцьцяўляў свае мары – хто купляў крэмавы кабрыялет, хто выдаваў дачку замуж за магната, хто перамагаў у конкурсе прыгажосьці, хто выконваў арыю ў Ла Скала, хто знаходзіў у гародзе чароўны скарб – і тады спраўляліся памінкі. На гэтых памінках ня прынята было піць віно, есьці салаты і сьпяваць песьні. Прынята было запрашаць у хату адзін са шматлікіх віялянчэльных квартэтаў – і тужліва слухаць. Два віялянчэлісты гралі смыкамі, а два – білі па струнах драўлянымі даўбешкамі, адбіваючы павольны жалобны такт. Праслухаўшы дзьве-тры доўгія п'есы ў хаце, памінальнікі і госьці выстройваліся ў працэсію і з квартэтам на чале журботна цягнуліся па вуліцах горада – уздоўж і папярок, нярэдка перасякаючыся і пераплятаючыся зь іншымі працэсіямі. Віялянчэлісты былі вельмі моцныя, яны працягвалі граць прама на хаду, утрымліваючы інструмэнты за грыф адной рукой і ёю ж заціскаючы лады.

Мы з брацікамі цярпець не маглі гэтыя памінкі! Яны заўсёды перашкаджалі нам спаць, рабіць урокі – і ўвогуле наганялі нясьцерпную нуду. Мы нават падскоквалі, калі чулі гукі віялянчэлі! Мы адмыслова елі шмат яек, каб заставаліся кардонкі – іх можна было наляпляць на сьцяну і павышаць гукаізаляцыю. І мы ўвесь час марылі – як мага больш, як мага мацней, як мага гарачэй – імкнучыся намарыць такое, што пэўна ніколі ня збудзецца.

62. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра кандуктараў

Кожную другую пятніцу тата апранаў цёмна-шэры трэнч і капялюш-хомбург з рубчатай стужкай, прымаглёўваў нас грабянцом, і мы ехалі ў Палац Прафсаюзаў, на штомесячны Канцэрт Кандуктараў. Было шмат людзей, і тата раз-пораз раскланьваўся, паціскаў шырокія рукі, цалаваў шчацінныя шчокі. Мы праціскаліся да самае эстрады, калупалі лінолеум і нудзіліся, пакуль кандуктары сьпявалі свае павольныя блюзы. Але мы ведалі, чаго чакаць: хутка пачыналася спаборніцтва кандуктараў, калі кожны браў у рукі білецік і адгадваў:

– Гэта жнівень 1972 года.

– Гэта трамвай-тройка.

– Гэта паміж Батанічным садам і Аўтастанцыяй.

– Гэты чалавек сьпяшаўся.

– Чаму?

– Таму што паглядзіце: якія дзірачкі, якія ўмяцінкі. Адразу адчуваеш чалавека, па ягоных руках. Кожная рука білецік трымае па-свойму. Ці ня так? Скура. Сіла суставаў. І пах. Паглядзіце на гэтыя зьмятасьці.

– Гэты чалавек сумаваў.

– Па жанчыне. Па каханай.

– Па пажылой жанчыне. Па маці.

– Але як жа гэта?

– Таму што паглядзіце: якія зморшчынкі.

Зьнерухомеўшы, мы лавілі кожнае слова. Састарэлыя кандуктары прымалі адзін у аднаго квіточкі артрытнымі пальцамі. Чым старэйшы, тым больш вопытны, Ролю. Кандуктары распавядалі з эстрады, разгойдваючыся ў абдымку: