Аднаго разу на пачатку ліпеня да нас у горад прыехаў атракцыён «Упершыню: Самы Дурны Чалавек На Сьвеце». Прапусьціўшы некалькі дзён, каб было менш народу, мы з брацікамі выправіліся глядзець. Невысокі зялёны шацёр, немаладая білетэрка ў джынсах, з маленькім касавым апаратам на шыі. Яна прыўзьняла полаг, і мы, схіліўшыся, увайшлі. Зьверху зьзяла кволая лямпачка, стаяў стол, стаяла крэсла. Ён ляжаў на ложку, увесь у пухоўках, русявы, з бародкай, з сумнымі вачыма. А пагутарыць зь ім можна? Можна, толькі ня доўга.

– Прывітаньне! – сказалі мы.

– Прывітаньне, – сказаў ён проста.

– Як цябе завуць?

– Саша.

– Колькі табе гадоў?

– Дваццаць восем.

– Ты ведаеш, колькі будзе два плюс два?

Ён зірнуў на нас з дакорам, коратка ўздыхнуў і адвярнуўся. Хопіць, шапнула білетэрка, ён стаміўся. Мы ціхутка выйшлі. А што ён любіць? Можна яму штосьці смачненькае купіць? Білетэрка адказвала, што можна прынесьці мармэляду. Мы зьлёталі ў краму, і, прытуліўшыся вушамі да брызэнтавых сьценак, слухалі, як яна дрынкае міскамі, невыразна ўгаворвае яго і суцяшае. Потым зьявіліся яшчэ гледачы, і мы, разьвітаўшыся зь білетэркай, пасунуліся дадому. Нам было сумна, няёмка і сорамна, быццам мы былі ў чымсьці вінаватыя.

35. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра неацэнны дар

Калі мы з брацікамі перайшлі ў чарговую клясу, ужо ня памятаю ў якую, можа ў пятую, у нас зьявіліся два новых прадмета – геалёгія і біяграфія. Настаўніка нам далі надзвычай рахманага і лісьлівага, былога абата, народжанага пуэртарыканца, уладальніка дзіўна сініх вачэй, якія адразу выклікалі падабаньне. Ён апранаўся сьціпла і строга, у чорны часучовы гарнітур, і толькі па пятніцах дазваляў сабе ўпрыгожыць яго дзікім гвазьдзікам у пятліцы. Лагодны, але запальчывы! І мы любілі яго дражніць у кожным зручным выпадку.

– Дзеці! Дзеці мае! – напрыклад усклікаў ён, раптам са сьлязьмі захапленьня перарываючы чытаньне Іаана Златавуста. – Жыцьцё – гэта неацэнны дар! Ці разумееце вы?..

– Не! – адказвалі мы, адразу ж напускаючы на сябе змрочны выгляд. – Жыцьцё – дрэнь. Бо яно рана ці позна канчаецца.

– Ну дык што, што канчаецца? – адказваў ён цярпліва. – Уявіце, што нехта даў вам пакатацца на неверагодна спартовым ровары? Хіба вы не пракаціліся б з удзячнасьцю?

– Не! – адказвалі мы ўпарта. – Калі ня можаш падарыць назусім, дык ня трэба й даваць!

– Але навошта вам ровар назусім? – адказваў ён нецярпліва. – Бо вам рана ці позна надакучыць на ім катацца!

– Усё роўна! – адказвалі мы з выклікам. – Калі мы будзем ведаць, што ровар рана ці позна адбяруць, гэта атруціць нам усё задавальненьне!

І тады ён успыхваў, абураўся, пляскаў кніжкай аб стол і зь лютым рыкам імчаўся да нас, з намерам цягаць за віхры і абрываць вушы. А мы з віскатам і рогатам, перакульваючы парты, уварочваліся ад яго, выбягалі з клясы й хаваліся ў жаночай прыбіральні, туды ён увайсьці не адважваўся.

36. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра папераджальную археалёгію

Аднаго разу ў жніўні, гуляючы па завулках, мы ўбачылі чалавека, які корпаўся ў сінім сьмецьцевым баку. Ён перахіліўся цераз бераг бака і, стоячы на дыбачках, намацваў нешта ў глыбіні. Мы адразу сьцямілі, што гэта жабрак альбо валацуга – мы ведалі пра іх па кнігах і татавых казках. Мы сабралі па кішэнях, у каго што было – ледзяшы, арэшкі, жуйкі – наблізіліся да яго і працягнулі дары. Ён не заўважаў нас, і Колік тузануў яго за фалду. Чалавек з крактаньнем выпрастаўся і павярнуўся да нас – круглатвары, вастраносы, у маленькіх акулярыках.

– Вы што? – стрымана абурыўся ён, заўважыўшы міласьціну. – Я ня бомж! Я археоляг!

Аднак ледзяшы, арэшкі і жуйкі ўзяў і схаваў у торбу.

– Сапраўдныя археолягі ня корпаюцца ў баках! – сказалі мы.

– Так, звычайна я хаджу на гарадзкі сьметнік. Зараз проста міма йшоў і зазірнуў.

– Сапраўдныя археолягі вядуць раскопкі ў пустэльні!

– Ха-ха, – засьмяяўся чалавек. – Вашыя сапраўдныя археолягі – дурні! Капаюць, разгадваюць герогліфы, ствараюць тэорыі, надзімаюцца – але ўсё проста! Ня трэба ні гойсаць па пустынях, ні капаць – усе адказы ў нас перад носам. Глядзіце, вось начны гаршчок, вось зношаныя кеды, вось банка з-пад кількі – яны цудоўна захаваліся і кажуць пра цывілізацыю нашмат больш, чым нейкія там тысячагадовыя чарапкі! Я разглядаю, фатаграфую, інтэрпрэтую і ўпісваю ўсе знаходкі ў каталёг. Паверце, мой каталёг непараўнальна багацейшы і шырэйшы за любыя музэі! Я – папераджальны археоляг. Мая праца, хай і простая, несувымерна больш значная за патугі гэных «сапраўдных археолягаў». Уявіце: праз тысячу гадоў, калі гаршчкі, кеды і банкі струхлеюць, мае працы будуць мець найвялікшае значэньне для навукі!

Мы з брацікамі да таго пранікліся ідэяй папераджальнай археалёгіі, што запрасілі вучонага да нас і праводзілі яго ў дрывотню, дзе захоўваўся сямейны хлам. Пад ягоныя няўціхныя захапленьні мы напаўнялі вялізны стары чамадан паламатымі гадзіньнікамі, дзіравымі тапкамі, імбрыкамі бяз рыльцаў, прабітымі роварнымі камэрамі, згарэлымі прасамі, падрапанымі дыскамі і парэпанымі кружэлкамі. Сыходзячы, расчулены археоляг паабяцаў згадаць нас у падзяках да сваёй будучай манаграфіі – за неацэнны ўнёсак у навуку.

37. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра бескамплексовае жыцьцё

Сярод нашых суседзяў, акрамя асобаў дзіўных, падазроных і адкрыта небясьпечных, часам трапляліся і ўзоры станоўчасьці. Такіх мы з брацікамі не любілі, бо лічылі іх затоенымі нягоднікамі, а чарговага суседа ў хаце з круглымі комінамі незалюбілі асабліва – за правы прабор, за сьветла-шэры гарнітур, за сына-студэнта з планшэцікам, за жонку ў камізэльцы, але больш за ўсё за тое, што ён бегаў па раніцах. Сусед завёў нязносны звычай аббягаць свой ​​сад чатыры разы, потым бегчы ў горад роўна на паўгадзіны, а потым ізноў аббягаць сад чатыры разы. Некалькі дзён мы трывалі, наліваючыся гневам, а ў панядзелак раніцай абстралялі яго з-за плота маркоўнымі агрызкамі.

Ён спыніўся і зьдзіўлена круціў галавой, а мы холадна разглядалі ягоныя пругкія красоўкі, мускулістыя галёнкі і шорты зь лямпасамі.

– Дзеткі, – сказаў ён, заўважыўшы нарэшце нас, – вы не падумайце!

Мы цяжка маўчалі, даючы яму зразумець, што ўжо падумалі.

– Ведаю, ведаю. Але на самой справе ў труне я бачыў гэта ўсё! Проста я маю ідэю.

Гэта нас зацікавіла, і мы дазволілі яму працягваць. Ідэя суседа грунтавалася на тым, што чалавек схільны да разьвіцьця нэгатыўных псыхічных комплексаў ня толькі ў дзяцінстве, але і ў дарослым жыцьці.

– Кажуць, што ў дзіцёнка – ранімая псыхіка, а ў дарослага – задубелая. Якая памылка! Вось паглядзіце, які я пяшчотны – крыкніце мне ў вуха штосьці.

Сусед нахіліўся і прыціснуў вуха да шчыліны паміж дошак плота. Мы кінуліся да вуха і наперабой зараўлі: «Кроў!! Кроў!!» Ён здрыгануўся, выпрастаўся і паказаў на сваё​вока, якое пачало нераўнамерна торгацца.

– Бачыце? Вось і комплексы таксама, іх атрымаць прасьцей простага! Зробісься вар'ятам ці маньякам якім-небудзь – і паспрабуй потым вылячыся. Я лічу, што да пяцідзесяці мінімум трэба берагчыся. А берагчыся – гэта значыць жыць без узрушэньняў, сярэднім жыцьцём, як прынята. Сям'я, праца і ўсё такое, разумееце мяне? А ўжо потым, апасьля, калі псыхіка выстаіцца... Ужо потым можна разгуляцца!

Ён памахаў нам і працягнуў забег, мільгаючы рыфлёнымі падэшвамі. Тлумачэньне гучала пераканаўча, і мы запаважалі суседа – ідэйныя нам падабаліся. А больш за ўсіх прасякнуўся Толік, менавіта тады ён і пачаў выношваць пляны свайго будучага бескамплексовага жыцьця. І нават калі сям'я суседзяў у адну з начэй загадкава зьехала, і папаўзьлі змрочныя чуткі, Толік не расчараваўся.

38. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра Толіка