– Стаю! – Грышка выпрастаўся, знерухомеў. – Як бачыш. А ўся аказія таму праісходзіць, што я ўсё жыццё смерць на выпрабаванне бяру: хто каго? Пакуль – я яе! Табе ўсё зразумела, маладзіца? – І крадком, бы між іншым, пагладзіў аднымі пальцамі яе па грудзях.
Жанчына разгубілася спярша, а потым строга папытала:
– Ты што гэта, дзед?
Той і вокам не міргнуў, адказаў:
– Пыл...
– Скажу тваёй Антосі, стары гуляка, то яна з цябе ўвесь пыл выб’е, – папужала Варка.
Падзейнічала, бачце вы, бо адразу Грышка замахаў рукамі некуды ў бок – толькі не гэта! Толькі не!.. Ёй – маўчок!
– Ды за словам у кішэню ты не палезеш, – парадавалася, што спалохаўся жонкі дзед Грышка, і ўсміхнулася Варка.
А стары паляпаў па шынялі, лыпнуў вачмі:
– Як палезеш? Куды? Цікава-інцярэсна, – вывернуў кішэні, пра-дэманстраваў іх не толькі Варцы – усім. – Захочаш, а не возьмеш, таму што нямецкія словы ў маіх кішэнях. Га?
– Ну і фантазёр жа ты! – махнула рукой Варка і паглядзела на дзверы.
– Знімі, Грышка, – зачапіў шынель зноў дзядзька Хвядос.
– Дык паабяцаў жа! Паабяцаў! – зняў той нарэшце шынель і шпур-нуў яе ў кут. – От далася ж вам мая трафея!
Ужо пакідаючы кузню, Варка сказала:
– Добра з вамі, ды некалі. Пайду я: касу направіць трэба. Дык што, Хвядос, заўтра на пакос?
– На пакос, на пакос, Варка, – кіўнуў Хвядос, перахапіў з рук Мі-кіты молат і загэкаў ім па кавалку жалеза, з якога нешта пачынала атрымлівацца падобнае на ручку плуга, а да Мікіты сказаў, хітрую-чы: – Чуеш, і доўга ты яшчэ бабылём хадзіць будзеш? Можа, вунь Варка па табе сохне, га?
– А сам далёка пайшоў? – не праслабіў і Мікіта. – Ды Варка і заходзіць да мяне не з таго боку. На правае вока я не бачу... – І ён загадаў Хвядосу: – Весялей ляпай, старшыня!
Дзед жа Грышка ўбаку ад гэтай сцэнкі не застаўся:
– А што, Хвядос, з’еў? Х-ха-ха-ха-ха-а-а-а!
– Атрымліваецца, што так. З’еў.
А тады Грышка сказаў больш сур’ёзна і разважліва:
– Ты ўжо даруй, старшыня, што да кузні прыліп. Усё хрыц той нягоднік напракудзіў. Ён, халера! І трэба ж было яму па тым месцы, на якім сядзець прадназначаецца, шандарахнуць! І часу прайшло, здавалася б, багата, а муліць...
Калі заціх смех, Мікіта заўважыў:
– Добра яшчэ, што па тым... Там усё ж мяса паболі.
Стары жарт не зразумеў:
– А цябе куды? У тое месца, дзе памені?
І тут пачуўся голас бабкі Антосі:
– Грышка-а! Паразіт стары-ы! Грышка-а-а!
Грышка захваляваўся, і такое было ўражанне, што ён не ведаў, куды схавацца ад сваёй старой, і ўрэшце рэшт гопнуўся на бервяно каля мяне:
– Пасунься, Колька! – І, вытрымаўшы паўзу, выхапіў у мяне малаток, падняў з зямлі нейкую трэску і пачаў ляпаць па ёй. – З магілы выкавырне. «Грышка-а!» На хвілінку нельга адвярнуцца. А як было, што на вайну хадзіў? І нічога! Мужыкі, што гэта яна разгрышкалася, га?
– Нешта спатрэбіўся ты ёй, – адказаў Хвядос. – Без патрэбы не клікала б?
А неўзабаве і бабка Антося ўляцела ў кузню, заківала на свайго Грышку:
– Я яго і тут, я яго і там, а ён во дзе! Бяздомнік стары! Зусім ад хаты адбіўся. Ну скажыце, людзі! Адны лапухі на печы, а яго і след не пахне. Няма! Табе ж ляжаць трэба. Што ты тут робіш?
Дзед Грышка надзьмуўся, прасіпеў, бы раздражнёны гусак:
– Хопіць пры людзях-та! Цыц! Ты чаго, мякіны аб’елася?
– Ён яшчэ і здзекуецца! Ён яшчэ і яршыцца! – бабка Антося таўкнула старога кулаком у спіну.
– Мужыкі! – дзед Грышка ўзняўся з бервяна, адмахнуўся. – А вы, а вы куды глядзіце? Хвядос! Мікіта! Ой! Смала! Яна ж горш за самага злоснага немца! Ой! Ды ты што па спіне лупцуеш, га, Антося? Грышка пры выкананні... пры справе твой Грышка... Спыніць!..
– Няхай, Грышка, баба твае косці старыя хоць трохі разамне, – параіў Мікіта.
Баба Антося раптам абняла дзеда Грышку, пацалавала ў лысіну, потым на тое месца зноў насунула аблавушку, а сама, гледзячы некуды далёка-далёка – міма, здавалася, нас з Петрыкам, міма Хвядоса і Мікіты, міма свайго дзеда, – прашаптала:
– Пянёк ты мой старэнькі... Пісьмо ж прыйшло... Пісьмо...
Пачуўшы пра пісьмо, дзед Грышка прыняў строгі выгляд, распраміў плечы:
– Дзе?.. Як?.. Ад Пятра? Ці ад каго? Чаму маўчыш?
– Ад сыночка... ад яго... з фронту, – бабка Антося прытуліла пісьмо да грудзей, потым пацалавала яго, зноў прытуліла, а вочы былі поўныя слёз.
– Ад сына! – гучна і горда сказаў дзед Грышка і ўзяў пісьмо ў старой, падаў мне: – Зачытай-ка прылюдна. Мікіта, не грукай молатам. Прывал, як той казаў. Ну-ну, Колька. – І да Антосі: – Зараз, зараз. А рукам паслаблення больш не давай. Чытай, Колька. Чытай. Цікава-інцярэсна. Ша!
Я бачыў, як усе абступілі мяне, і такое было ўражанне, што гэтае кола з людзей сціснецца і раздавіць мяне разам з пісьмом. І калі ўсе суцішыліся, толькі было чуваць дыханне людзей, я пачаў чытаць: «Прывітанне з фронту ад Пятра... ад Пятра... Дарагія мама і тата! Пішу вам, а сам успамінаю вёску, землякоў. Як вы там?»
Дзед Грышка хлюпнуў носам, крадком змахнуў слязу са шчакі:
– Характарны ён чалавек, Пятро. «Як вы там?» Не кожны папытае, а ён даўмеўся. Увесь у мяне.
Бабка Антося варсанула старому ў бок:
– Стой ужо!
– Чытай, Колька, – загадаў дзед Грышка.
«Цяпер, калі ўсю нашу вобласць ачысцілі ад фашысцкай заразы, відаць, добра ў вас. Ціха».
– Ціха, – кіўнуў дзядзька Хвядос.
– Адзін толькі Мікіта молатам гэкае, – сказаў дзед Грышка. – Днём і ноччу. Далей, далей, Колька...
«А мы... а мы ўсё яшчэ ваюем. Да Берліна далёка, трэба берагчыся...»
– А як жа! Беражыся, беражыся, Пятро. Але і за спіны іншых не хавайся. Не маеш права, сынок! – зноў хлюпнуў носам дзед Грышка.
– Ён не такі, – пахваліў Пятра Мікіта.
– Не такі... – пагадзіўся і дзядзька Хвядос.
А я глядзеў на землякоў, і перад вачыма стаяў Міцька. Абросшы, брудны, страшны, трымцяць, бы лісце на ветры, рукі... Так ніводнага пісьма ад Міцькі дома і не дачакаліся. А ў бабкі Антосі і дзеда Грышкі сёння свята, і каб не сапсаваць яго, я стараўся чытаць выразна, гучна: «Шмат пісаць не буду, таму што хутка канец усёй гэтай праклятай вайне, вярнуся з перамогай, тады пра ўсё і пагаворым».
– Пагаворым, пагаворым, сын... – паківаў галавой, думаючы пра сваё, дзед Грышка.
«За мяне не хвалюйцеся. Ваюю я добра, два ордэны заслужыў, акрамя таго... акрамя таго... ёсць медалі. Іх паболей».
Бабка Антося толькі цяпер успомніла пра падзяку ад самога Сталіна, пахвалілася. Дзед Грышка торкнуў угору пальцам:
– Так, так, мужыкі. Яна не хлусіць.
Бабка Антося махнула рукой, злуючы на свайго дзеда, і загадала чытаць мне далей. На што Грышка сказаў, бы адсек:
– Факт ёсць факт! Прашу засведчыць! Для гісторыі, грамадзяне!
«Я вам, мама і тата, калі пісаў раней, не прызнаўся, а цяпер скажу: вярнуся з вайны не адзін... Сустрэўся я з добрай дзяўчынай, Зінай зваць, палюбілі мы адзін аднаго, і хутка ў нас будзе дзіця...» Далей я чытаць чамусьці не стаў, а паглядзеў на бабку Антосю, на дзеда Грышку, на ўсіх астатніх... На твары дзеда ўбачыў шырокую ўсмешку – яна, усмешка тая, большала і большала, і недзе за вушамі знікла. Грышка прытупнуў лапцем:
– Ці не Пятро! Ці не ў мяне, га? Людзі! Усё, усё паспявае рабіць на вайне! Хвядос! Мікіта! Во ў каго павучыцца трэба! Перадавы – на перадавой! Га? Ну і Пятро! І хрыца б’е, і на любоўным фронце ў перадавіках – круглы выдатнік!
Усе глядзелі на старога, і твары людзей таксама свяціліся шчасцем.
– Малайчына! – сказаў коратка Хвядос.
– Толькі б вярнуўся... – ціха сказала бабка Антося.
Дзед Грышка з ёй не пагадзіўся, ён быў больш катэгарычным:
– Э-э-э-э! Ён да Берліна дойдзе і вернецца! Яму цяпер абавязкова трэба дайсці... І да Берліна, і назад, да гнязда свайго, да хаткі... Вунь яна, хатка... – стары паказаў рукой у той бок, дзе было ягонае жытло.
І ўсе сказалі, што дойдзе.
«Да хуткай сустрэчы. Цалую. Абдымаю. Ваш сын – Пятро». Я склаў пісьмо і падаў бабцы Антосі, яна прыціснула яго да сябе: