Партызаны яшчэ раз падзякавалі за хлеб, а потым Іван дастаў з кішэні паперку і падаў Юраську:

– Глядзі ж, не згубі. Тут, браток, мы напісалі ўсё, што трэба. Гэта – дакумент. Хоць і без пячаткі. Не згубі.

На той паперы хлопчык прачытаў: «Хлеб забралі партызаны. Няважна, хто будзе яго везці, важна, хто будзе яго есці. Смерць фашыстам!»

На развітанне дзядзька Іван абняў Юраську, пацалаваў у шчаку і ціха сказаў:

– Няхай беражэ цябе Бог, хлапец. Ну, едзь, едзь. Шчаслівай дарогі, Юрка!

Авадзень не ленаваўся. Каня ніколі не трэба падганяць, калі бяжаць ён дамоў. Гэта праўда. У Юраські кружылася галава ад радасці, яму хацелася спяваць, але вецер не даваў раскрыць роту, і ён скакаў на санях, ажно Авадзень раз-пораз азіраўся, дзівіўся: што з ім, з Юраськам? І мусіць здагадваўся, у чым справа, бег і бег трушком. Ды і як было не радавацца? Хлеб – у атрадзе! Цяпер будзе ляжаць свежы бохан на стале ў партызанскіх зямлянках.

Будзе! Будзе! Будзе! – гуло ў полі, гуло ў вушах, і неба перад вачыма хлапчука хісталася, гойдалася, нібыта на арэлях, ногі самі нешта вытанцоўвалі, а ў жываце Авадня раз-пораз цяжка вухала і вухала. Конь не звяртаў увагі – бег і бег.

– Ой, куды ж ты! – Юраська пачуў наперадзе крык, і толькі цяпер заўважыў, як саступіла з накатанага следу цётка Аксіння, загрузла па калені ў снезе.

Ён нацягнуў лейцы, Авадзень паслухмяна стаў.

– Сядайце, цётка Аксіння!

– Во за гэта дзякуй, – пачала выцягваць ногі са снегу Аксіння, цяжка і няўклюдна. – Во забралася дык забралася! Як у дзёгаць ступіла.

Нарэшце яна выкараскалася, гопнула на санкі і Авадзень зноўку пакапыціў у Хатоўню.

– Здаля едзеш? – уладкаваўшыся пазручней, адразу ж пацікавілася суседка.

– Кепскія нашы справы, – не адразу загаварыў Юраська. – Павёз хлеб у Журавічы, на хлебапякарню, а партызаны сустрэлі ў лесе і ўсё падчыстую... Прыйшлося вось назад паварочваць. І што будзе, сам не ведаю!..

– Што ты кажаш? Ай-бо-о! Дык яны ж цябе павесяць, Юрачка!

– Павесяць, – яшчэ больш сумна прамовіў хлапчук. – Павесяць. Відаць, так.

– Ай-бо-о! – вочы ў цёткі Аксінні зрабіліся вялікімі, пукатымі. – О ё-ё-ёй! Ты гэта праўду, Юрка? Няўжо праўду? І што ж яны, нашы, самі цябе на смерць пхаюць, га?

– Не ведаю, – паціснуў плячыма хлапчук. – А немцы ж не павераць. Як вы думаеце, цётка, павераць?

– Божа барані! Ім хоць у лоб страляй, а не павераць.

Ехалі моўчкі. Падалося нават, што Аксіння зусім забылася пра Юраську, таўкла, бы ваду ў рэшаце, сваё:

– Гэта я ў Журавічы хадзіла. Чорт мяне насіў. Думала, на мёд ды сала што-небудзь вымяняю, ажно вымяняла. Шыш! Хусткі дзве адзін чалавек даў, а болі, сказаў, няма ў мяне нічога. Хоць штаны, кажа, знімай. Не, не тыя цяпер Журавічы. Але немцаў – што агуркоў у бочцы. І вялікія, і малень-кія, і пузаценькія – вось такія! – яна паказала, растапырыўшы, як магла, перад сабой рукі.

– Эх, і жыццё, – уздыхнуў Юраська, бо слухаць пра тыя хусткі не было ў яго і на грам настрою. – Што ж рабіць, цётка?

Аксіння задумалася. Сур’ёзна.

– Не ведаю, што і параіць табе, суседзе мой даражэнькі.

– А можа вы скажаце, цётка Аксіння, што бачылі, як партызаны ў мяне мяшкі забіралі, а? Шчэ і кухталёў, скажаце, надавалі, бо ўпарціўся, кусаўся.

– Ты... ты... што гэта, Юрка? – замахала на хлапчука рукамі Аксіння. – Барані божа! Нічога я не бачыла. Яны разбірацца доўга не будуць, а абодвух пад стрэльбу – і памінай, чым звалі. Во як! Не-е! Мяне сюды не прычысляй! Нічога, нічога я не бачыла. Я ж і праўдацькі нічога не бачыла. Пастой! Прытармазі! Злезу я, Юрка. Едзь адзін. Ці чуеш ты мяне?

Юраська сцебануў па спіне Авадня лейчынай, і той пабег яшчэ шпарчэй.

– Сядзі ўжо, цётка. Што будзе, тое будзе! Нэ-э!

– Ой, людзі-і-і! – залямантавала Аксіння і пакацілася з санак на снег.

А конь бег і бег...

Быццам падпільноўваў Юраську, высунуўся з-за вугла паліцай Вітух. Авадзень спыніўся, фыркнуў яму гарачым парам з абедзвюх ноздраў.

– Ужо? – здзівіўся паліцай.

– Не давёз, – уздыхнуў хлапчук. – Партызаны забралі...

– Што-о-о? – такім Вітуха Юраська ніколі не бачыў, нават на млыне, калі не хацеў малоць зерне дзед Нупрэй.

Паліцай штурхануў хлапчука на санкі, выхапіў з яго рук лейцы і пагнаў Авадня да камендатуры. А куды ж яшчэ? Юраська не паспеў нават спалохацца. Хацелася толькі спярша паказацца на ветраку, а потым ехаць і на даклад паліцаю. Атрымалася наадварот.

– Нэ, быдла! – хвастаў бобік Авадня лейцамі, наматаўшы іх на руку. – Вязі хутчэй, кажу! – І да Юраські, не паварочваючы галавы: – Ты ў нас паглядзіш зараз! Партызаны забра-а-лі! Нешта раней не забіралі! Сам ці не партызан саплівы! Нэ-э!..

19. РАССТРЭЛ

Вітух нарабіў ляманту на ўсю вёску. Даляцеў ён і да ветрака. Млынар пашкроб за вухам, ціха прамовіў:

– Выручаць трэба Юрку. Чаго сядзім? Бліжэй да камендатуры давайце прабірацца. Гародамі.

І першым накіраваўся да дзвярэй.

Пачуў, відаць, крык паліцая і сам камендант. Стаяў ён на ганку і загадкава пазіраў на Вітуха, які адзічэла размахваў лейцамі над узмакрэлай спіной каня. Камендант паглядзеў на афіцэраў і салдат, якія стаялі крыху паводдаль ад яго, ззаду, мармытаў на ломанай рускай мове сабе пад нос:

– Інтэрэсно, інтэрэсно...

Перад ганкам паліцай нацягнуў лейчыну, ажно прыгнуўся, згорбіўся, і Авадзень крута развярнуў сані.

– Тыр-р-р! – Вітух саскочыў з санак, казырнуў. – Хлеб – цю-цю! Няма! У яго, разумееце, парты-заны адабралі! Ні ў каго не адбіралі, а ў яго – зацапалі.

Камендант падышоў бліжэй да Юраські, стаў так, быццам збіраўся штурхануць жыватом хлапчука.

– Праўда гаварыт? – спытаўся, свідруючы вачамі Юраську.

Юраська моўчкі кіўнуў: праўда, забралі. Камендант ударыў рукавіцамі па твары хлапчука, крыкнуў:

– Прызнавайся, сам отвез ілі абманываеш, хітрыш? Ну, гавары, я цебя слюшаю...

Юраська ўспомніў пра запіску, што даў яму ў лесе дзядзька Іван і палез у кішэню за ёй як за сваім выратаваннем, пакуль адзіным, вядомым яму выратаваннем. Дзе ж яна, запіска? Ён апусціў руку глыбей, намацаў паперку і хуценька працягнуў каменданту:

– Вось. Цэтлік далі, каб вы...

Камендант прачытаў запіску, на яго твар набегла здзеклівая ўсмешка, затым ён перадаў паперку праз свае плячо назад, дзе яе адразу перахапіў Вітух, прыставіў да вока, чытаў і ківаў галавой: маўляў, ага, зразумела, яны і не тое могуць напісаць за столькі мяшкоў, не палянуюцца.

– Ліпа! – трасянуў рукой з паперкай паліцай.

– Как понімат – ліпа? – не зводзячы вачэй з Юраські, запытаў камендант у бобіка.

– Хлусня тут! Няпраўда. Яны каго захацелі вакол пальца абскакаць, пан камендант? Нас?

– Што прыкажэт с табой делат? – ні на хвілінку не зводзіў строгага позірку з Юраські камендант. – Гавары, парцізан!

Голас у каменданта пацяжэў, твар наліўся злосцю і нянавісцю да Юраські. Што скажаш яму, ворагу? На калені перад ім упасці, расхлімкацца, прасіць міласці? Не, не... Юраська так не зможа.

Ён як стаяў перад камендантам з высака ўзнятай галавой, так і працягваў, толькі ўспаміналіся яму маці з сястрычкай, тата, дзед Нупрэй, Паўлік з Сяргейкам... І было вельмі шкада, што так і не паспелі яны адпомсціць па-сапраўднаму паліцаю Вітуху. А як там тата на фронце? Што мама робіць дома? А сястрычка Ліда? Хацелася б паглядзець увесну, ці прыжылася бярозка каля падворку...

– Інтэрэсно, он молчіт, – павярнуўся нарэшце да афіцэраў і салдат камендант. – Он жіт не хёчет... – І махнуў рукой:– Расстрэлят!

І пашыбаваў да ганку, не звяртаючы ні на каго ўвагі, углядаючыся перад сабой, злы і рашучы. Вітух таптаўся на месцы, не разумеючы, мусіць, сур’ёзна вынес прысуд хлапчуку камендант, ці як... Нарэшце ён, бачачы, што камендант схаваўся ў памяшканні штаба, паўтарыў яго загад, не так строга, але і без жаласці:

– Расстраляць!..

Юраська толькі цяпер, калі штурхануў яго ў плячо вінтоўкай немец, адчуў, што не слухаюцца ногі, зусім не слухаюцца, бы прымерзлі да зямлі, пакуль ён стаяў, а па целе расплылася стома. Быццам ажыла, навалілася на яго зноў немач, якую адчуў ён, калі бліснула перад вачмі тая асляпляльная маланка...