Юраська ішоў па вуліцы, чуў за спіной нетаропкія крокі варожага салдата, яго дыханне. Паварочваць галавы назад, на немца, не адва-жваўся. Навошта? Ён і так добра ўяўляў, як той трымае напагатове вінтоўку, мерае крокамі яго вуліцу, на якой знаёмы кожны кавалачак зямлі, на якой звонка смяецца і галёкае яго дзяцінства...
А вунь і цётка Аксіння. Юраська заўважыў суседку, адвярнуўся. Не хацелася глядзець у вочы ёй, цётцы Аксінні. «Скнара і ёсць скнара, – падумаў з крыўдай хлапчук. – Навошта я ў яе курэй тых браў?»
– Пан салдацік, пан салдацік, – старалася загля-нуць цётка Аксіння ў вочы немцу. – Вы што гэта з дзіцёнкам рабіць хочаце, га? Ды не вінаваты ж ён! Не вінаваты! Сама бачыла, як партызаны яго білі! Усім клянуся – білі!
Немец гергетнуў па-свойму, штурхануў вінтоўкай цётку Аксінню, удабавак узнагародзіў яе выспяткам, і яна не ўтрымалася на нагах: добранька чмякнулася, але скрутак з рук не выпусціла. Страх прыцяў яе да зямлі, яна ляжала, нібыта забітая, доўга і ціха, а потым усхапілася і толькі пяткі замількалі па селавой дарозе.
Бліжэй да сваёй хаты яна сутыкнулася твар у твар з дзедам Нупрэем, з Лявонам Кончыкам і хлапчукамі.
– Там... там... – махала яна рукой, глытаючы словы. – Юрачка міленькі-і... Выратуйце яго, родненькія, выратуйце! – На вачах цёткі Аксінні блішчэлі слёзы.
– Ідзі, ідзі дамоў, Аксіння, – ціха сказаў Нупрэй. – Толькі дамоў, чуеш?
– Ага, ага, – часта трэсла галавой Аксіння.
Немец нешта сказаў Юраську. Юраська не павярнуўся. Куды вядзе яго фашыст? Дзе ён, той «расстрэл»? Дзіўна, але Юраська пасмялеў, зусім чамусці не думаў пра смерць, хоць яна была недзе блізка, у якім кроку ад яго...
Юраська ступаў па снезе, які зрабіў белым поле, і ўжо больш шырока, цвёрда перастаўляў ногі, быццам і сам спяшаўся хутчэй прыйсці да таго месца, дзе ўпадзе на яго шызавата-блакітнае неба. Усё адразу. І схавае яго ў сваіх абдымках, раз і назаўсёды, не дасць яму больш палюбавацца валошкамі ў жыце, убачыць маму, сястрычку, тату, пачуць галасы людзей...
Яму хацелася нешта крыкнуць. З усяе сілы, на ўвесь голас. Каб далёка было чуваць. Але ён не ведаў, што трэба было крычаць, якія словы. Ды і ці трэба? Ціха як... Няхай спачывае зямля пад снегам, няхай спіць. Зямля... На гэтым полі, па якому ішоў хлапчук, спяшаліся хатаўнянцы сабраць жыта. Да адзінага каласка. Юраська ўспомніў той жнівеньскі дзень... Чым пахла жыта? Тады ўсё паветра пахла хлебам. А вунь вятрак... Ён таксама змагаецца з фашыстамі. Як і чалавек.
Але... што гэта? Драч скрыпіць? Адкуль ён тут, драч, узімку? «Паўлік? Гэта ж Паўлік!» Юраська не павярнуў нават галавы ў той бок, адкуль данёсся крык лугавой птушкі. І тут ён убачыў, як насустрач з кустоў смела выйшлі дзед Нупрэй, Лявон Кончык і сябры. Млынар цвёрда трымаў у выцягнутай руцэ наган. Тады Юраська азірнуўся на немца, упер-шыню, колькі і крочыў ён пад канвоем. Глянуў на немца і нічога не зразумеў: немец усміхаўся, яго не палохалі ні дзедаў наган, ні насупленыя твары людзей, што насоўваліся на іх абодвух, гатовыя, здавалася, без зброі разарваць ворага на шматкі. А ён, немец, смяецца. Чаму ён радуецца? З чаго?
– Здароў, пан, – сказаў, падышоўшы да варожага салдата, дзед Нупрэй. Сказаў спакойна, бы павітаўся ён не з фашыстам, а з Лявонам Кончыкам ці з любым іншым знаёмым чалавекам.
– Гут, гут! – усміхаўся немец, а затым падштурхнуў Юраську, каб ішоў да сваіх. – Гут, гут!
Немец узняў над галавой вінтоўку, стрэліў два разы ў неба, затым павесіў зброю на плячо, зноў загергетаў:
– Шнель, шнель! – і паказаў рукой на кусты.
– Дзякуй табе,– сказаў варожаму салдату дзед Нупрэй і схаваў у кішэню наган.
– Гут, гут! – салдат заківаў кручкаватым пальцам, паляпаў рукой па вінтоўцы. – О, гут!
«Дык гэта ж той немец, які вінтоўку згубіў! – здагадаўся Юраська. – Ён добры чалавек, хоць і фашыст».
У вёску вярталіся па лагчыне, потайкам.
– Пазнаў немца, Юрка? – спытаўся дзед Нупрэй.
– Ага!
– Віктарам па-нашаму зваць. Гэты немец – не паліцай Вітух. Ён яшчэ нас не аднойчы выручыць...
Ну і дзед Нупрэй!
Не, ніколі не прападзеш з ім!
– І каровы з табой, кум, будуць сытыя, і сена цэла, – засмяяўся Лявон Кончык.
Смяяліся і хлапчукі, аднаму Юраську, праўда, было пакуль яшчэ на да смеху.
І толькі цяпер ён адчуў, як дрыжэлі ногі, калаціліся ліхаманкава цела...
А як можа быць яшчэ пасля таго, калі цябе вялі на расстрэл?
20. БЫВАЙ, ХАТОЎНЯ...
Глыбокай ноччу пакідалі сябры Хатоўню. Перад тым, як пайсці з вёскі, забеглі яны на млын. А яшчэ перад тым зацягнулі на гарышча карову бабкі Ганны, у якой яна адна на ўсю вёску даілася ўзімку і з якой піў-смакаваў малако камендант. ’’Хай ведаюць нашых! – радаваўся Юраська. – Раніцай бабуля прачнецца, каб Хмарку сваю падаіць ды аднесці малачко каменданту, а ў пуньцы – пуста. Няма Хмаркі! Усплясне старая рукамі, загалосіць, а карова страху прагрызе ў даху, прасуне рогі, ды му-у-у! Смеху будзе на ўсю вёску! А нас даруй, бабуля!..’’
Карову заманіць на гарышча было нялёгкай справай. Але хлапчукі ўхітрыліся. Яны выцягнулі з паркана пралётку, і Хмарка, хоць і ўпіралася, усё ж ускараскалася па ёй. А каб была ёй ахвота ўзбірацца на гарышча, Сяргейка казытаў ноздры рагулі клачком сена. Духмянага, шапаткога. Хмарка і перамагла страх. Голад – страшней, відаць, за яго. За любы страх страшней. Яшчэ ж удзень Сяргейка залез у Ганніну пуньку і выграб з кармушкі усё сена. Да грама.
Да чаго толькі не дадумаюцца хлапчукі!
– Наказ, хлопцы, будзе вам такі, – дзед Нупрэй шкадаваў, што застаецца адзін, але нічога не паробіш – нельга Юраську больш у вёсцы, нельга, і хваляванне старога выдаваў яго маршчыністы, але заўсёды добры, спагадлівы твар. – Слухайцеся там... Не шалапутнічайце. Юрка, асабліва ты глядзі. З адной рукой у бой не прыся. Прыстройся дзе на кухні. Таксама важна. Мо хлеб будзеш мужыкам выпякаць памагаць. Ці нянькай напрасіся – сына камандзіра, Лёшку, гушкай... Ды і нас не забывайце, – млынар павярнуўся да Лявона Кончыка. – Правільна, Лявон?
– Усё верна, кум, – ціха і з сумам у голасе адказаў той.
– Іван Даўгалыгі сёння дома. З ім у мяне дамова была, не думайце, жэўжыкі, што Нупрэй наперад не глядзіць. Усё прадугледзеў. Ну дык што, будзем выбірацца? Давайце, браткі...
Авадзень вёз іх у ноч, цёмную і ціхую. На небе густа гарэлі зоркі. Віселі яны і над ветраком, і хлапчукі бачылі, як крылы-махі ўпіраліся – калі глядзець зводдалі – у зорнае неба, і на самых кончыках іх віселі начныя агеньчыкі. Здавалася, што вось-вось вятрак замахае крыламі, і зорачкі заскачуць па небе, павядуць над ветраком карагод, вясёлы і шчаслівы...
... Наперадзе была яшчэ ўся вайна.
Апавяданні
ДЗЕД АЎГЕЙ І ДЗЕЦІ
Стары Аўгей больш сядзеў на лаўцы каля сваіх веснічак, абапершыся на кіёк, і назіраў за жыццём, што ладзілася на вясковай вуліцы. Маленькія вочкі-гузікі паспявалі ўсё ўбачыць, запрыкмеціць,-- нічога не прапусцяць. Ён ахвотна ківаў галавой на прывітанні-паклоны вяскоўцаў, іншы раз змахваў картуз, бліскаў лысінай, нешта мовіў прахожым, цікавіўся, ці прывезлі ў краму хлеб, тады-сяды скардзіўся, што доўга няма дажджу... Ну, а калі побач прашмыгне хто з дзятвы, абавязкова зачэпіць таго словам, стараўся прыпыніць каля сябе, і тады адбываўся невялічкі спектакль каля веснічак старога Аўгея. Хоць і не толькі каля веснічак -- там, дзе заўсёды былі дзед і дзеці...
Нядаўна я пабываў у сваёй вёсцы каля той хаты, у якой жыў мой дзед Аўгей. Паколькі даўно ўжо няма дзеда Аўгея і бабы Аксінні, а ў хаце ніхто не жыве, і яна, хата, таксама памірае...
Але значна больш, перакананы, будуць жыць гісторыі пра дзеда Аўгея і дзяцей, якія склалі, такім чынам, невялічкую аповесць. І, што прыемна, пра яе магу сказаць без лішняй сціпласці: працяг будзе. Бо як прыгадаю нешта цікавае пра свайго дзеда, адразу ж запісваю. Каб самому не забыцца і вам расказаць.
