– Абы-што ў хату прэш! Рады вам не даць! Усе вочы прагледзелі, а яны жалеззе збіраюць у лесе. Дадумацца ж! А калі стрэліць?

– Не стрэліць, – патроху пачаў адбівацца Юраська.

– А бацьку што ты гаварыў, калі на фронт ён ішоў? Не помніш?

– Помню...

– Дык чаму ж тады не слухаешся?

Шкада мамы, вядомая справа: вайна, немцы кругом, усё можа здарыцца, а ёй тады трымай адказ перад бацькам. Але ж не сядзець Юраську склаўшы рукі, калі вайна. У сваёй хаце ўсе смелыя, а варта ступіць на вуліцу, паглядзець, як ходзяць па ёй немцы, і куды тая смеласць падзенецца. А яны, хлопцы, не такія. Ведаць трэба.

– Сядай еж, – уздыхнула мама і наліла супу. – Чаго толькі ні перадумалася. Немцы ж... Ці мала што? Прыстрэляць і не папытаюць.

У вачах мамы паўнютка слёз. Сястра Ліда моўчкі сядзела за сталом з лыжкай напагатове, і калі маці паставіла місу з супам, пачала сёрбаць варыва. Побач з ёй сеў і Юраська.

– Еж, сынок, еж.

Было б што. Апетыт ў яго сёння – ого-го! Вала б з’еў. Аднак выгляду не падаваў. Нават крыху ленаваўся – пасля ўсяго, што нарабіў, няёмка паказваць, што вымерхаўся. Калі ў місе нічога не засталося, Юраська аблізаў лыжку, сказаў:

– Пад’еў.

І ён прыгадаў у такі момант тату: той заўсёды, падсілкаваўшыся, задаволена ляпаў раз-другі сабе па жываеце – усё ў норме, парадак, цяпер можна і вылазіць з-за стала. Але не спяшаўся. Звычайна ён яшчэ трохі сядзеў так, абапершыся локцямі на край стала, распачынаў гаворку, прыгадваў, што было сёння ў полі ці ўвогуле ў вёсцы, марыў сенакоснай парой, як ранічкай падкляпае касу ды на золку ўзаб’е соткі на падоле. А маці слухала, ківала. Як і яму, Юраську, калі той снедаў і вячэраў – усё за адзін прысест.

Вось так, як сёння ён, сядзеў якраз тата у той суботні вечар. Паглядзеў ён спярша на хлопчыка, а тады на маці, сказаў:

– Мы заўтра з Юркам у Журавічы на кірмаш паедзем. Запражэм каня – і гайда. Што нам! Так, сынуля?

Юраська, зразумела, быў на сёмым небе. Ён ведаў, для чаго паедуць: купіць яму новыя порткі, бо ягоныя ўжо працёрліся і дзе толькі можна – лапік на лапіку. Абяцаў порткі тата. Не забыўся.

– Заадно і цукру купім, селядцоў, – гаворыць далей тата, і можна было падумаць, нібы порткі і сапраўды былі галоўнай і самай важнай пакупкай, па якую яны збіраліся ў мястэчка. Не, канешне ж, але бацькава хітрасць Юраську падабалася. – Паглядзім і табе, Ліда, крамніны на сукенку. Можа і на гатовую патрапім. Як пашэнціць.

Ліда таксама просіцца.

– Усім адразу нельга, – разважліва і строга казаў тата. – З кім жа маці мы пакінем? Хто ёй пасобіць па хаце? Тут хапае работы. А другім разам, давай дамовімся, дачуша, я цябе вазьму з сабой. Не ўсё ж Юраську, а? Дамова?

Сястра не адразу пагаджаецца, і назаўтра ранічкай праводзіць тату з братам за вёску: спярша едзе разам з імі на калёсах, звесіўшы ногі ў акенцы драбіны, а потым вяртаецца назад.

– А пра сукенку не забудзеце? – напамінае яна сумна і з надзеяй.

У Журавічы яны ўехалі якраз у тыя хвіліны, калі моцны і строгі мужчынскі голас паведамляў па талерцы, якая боўталася на слупе перад крамай, у якой прадаюць хлеб і цукар, што пачалася вайна. Тата пацягнуў лейцы на сябе, і конь спыніўся. А калі дыктар скончыў гаварыць пра вайну, бацька сцебануў пугай каня па ўзмакрэлай спіне, і калёсы загрукацелі што ёсць моцы.

– Вайна не вайна, а не свяціць жа задам! – шлёгаў і шлёгаў ён пугай над спіной каня, нібы той быў вінаваты, што пачалася, калі верыць таму строгаму мужчынскаму голасу, вайна. – Нэ-э, маць тваю пройбу!..

Кірмаш гуў. Юраська сядзеў на возе, а тата цёрся недзе сярод людзей, якія сноўдалі ўзад-уперад, абыякава, беспарадкава. Раней ніколі не бачыў хлапчук тут такога гармідару. Ды і нідзе. Плакалі людзі, галасілі, але не ўсе. Спяшалі, пачуўшы страшную вестку, да сваіх гнёздаў – лезлі напралом, з крыкам і гвалтам, да прылаўкаў. І ўсё да нечага прыцэньваліся, прымяраліся.

Доўга сядзеў тады Юраська на калёсах, ажно спіна забалела. Як у дзеда якога старога. Не справа гэта, каб так было з ягонай спіной, і ён выпрастаўся. Ого, ды так і зусім добранька! І людзей усіх бачыш. Адно картузы ды чупрыны мількаюць. Яшчэ і хусткі. Самыя розныя: белыя, чорныя, квятастыя... Убачыў Юраська і тату. Ён у выцягнутых руках нёс над галавой пакупкі, нібы пераходзіў глыбокую раку, дзе яму вады было пад самы падбародак. Ага! Порткі ёсць!

З Журавічаў вярталіся не так хутка, хоць конь дамоў заўсёды бяжыць ахвотней, больш шпарка: тата ўмысна прытрымліваў лейцы, не даваў яму разгону. Чаму так, ён потым адкрыў сакрэт:

– Мала ў нас часу, сын, застаецца. Вайна... Давай пагаворым. Ніхто не падслухае. Тут мы – адзін на адзін. А пагаварыць трэба. Як мужчына з мужчы-нам. Не сёння-заўтра мяне прызавуць... гэта факт. Мабілізацыя, чуў у мястэчку, пачалася ўжо. Сур’ёзнае дзела, па ўсяму відаць. Адзін мужчына цяпер у хаце. Разумееш, што гэта значыць?

Юраська не ведаў, што адказаць. Палічыў за лепшае прамаўчаць. Так і зрабіў.

Конь ціха мясіў капытамі пыл, лёгка цягнуліся калёсы: кру-кру, – вялі колы на сухіх восях нудную мелодыю.

Хоць і збіраўся тата яму шмат чаго сказаць, а сказаў коратка і зразумела:

– Слухайся матку... Ты дарослы ў мяне. Паглядзі, якія вялікія парткі табе купілі. Крыху меншыя, чым на мяне. На чвэрць. – І тата расцягнуў штаны за калашыны, і, здалося, захінуў імі перад хлапчуком увесь белы свет...

... Юраська ўсё яшчэ сядзеў за сталом, на тата-вым месцы, нават так, як ён, – паставіў на абрус вострыя локці, а пальцы моцна сашчапіў у кулак. Адно хібіла – маўчаў, нічога не гаварыў. А што яму было сказаць? Не будзеш жа хваліцца, дзе брын-далі цэлы дзень, што бачылі? Хопіць, што грыбы на паркане вісяць, а каска нямецкая паляцела-пака-цілася, бы гарбуз. Не бабская гэта ўвогуле справа – слухаць пра ўсё гэта. І не мужчынская – расказваць...

Аднак Юраська ўсё ж не вытрымаў, папытаў:

– Немцы, кажуць, прыязджалі?

– Прыся, прыся ўжо да іх! – не спадабалася пытанне маці. – Калі-небудзь яны бяды наробяць. Сядзеў бы дома!

Дома сядзець справа няхітрая, але ж трэба неяк да дзеда Нупрэя збегаць. Жаданне вялікае ёсць. Але ж як скажаш пра гэта маці? Адразу пачне зноў павучаць, як паводзіць сябе пры акупацыі, нібы ён сам малакасос які. Бацька і той сказаў: ты – дарослы... Шкада, што яна не чула. А калі б пачула, то гэта шмат што б значыла. Хлопчык на ўсялякі выпадак папрасіў яго раскатурхаць рана, сказаў ціха, але горда:

– Я касіць пайду!

Маці моўчкі кіўнула. Касіць – гэта добра. Гэта не перад немцамі шныраць. Ды і жыць трэба, якой карысці з той бегатні? Юраська патупаў на сенавал, але спыніўся на двары. «Не, трэба на вятрак. Абавязкова. Як гэта пражыць дзень без дзеда Нупрэя?»

Вёска не спала. Было яшчэ рана, і яна толькі-толькі збіралася на спачын, да сну: то тут, то там патухалі цьмяныя агеньчыкі ў вокнах, бразгалі вочапы на веснічках. Вунь праплыла нечыя постаць у шэрым змроку, знікла з вачэй раптоўна, як і з’явілася. Скавыталі, надрываліся жабы ў копанцы.

Юраська ўпэўніўся, што маці з Лідай ляглі спаць, і патупаў да вятрака. Па кладцы, якая вісела над рэчкай вузкім паяском, гойдала і спружыніла, ступаў крок у крок. А потым выбегла насустрач вузенькая лысая сцежка... і якраз у гэты момант ён пачуў патрабавальны і строгі голас Сяргейкавай маці: «Вярніся, сказала! Каму гавораць? Ты куды гэта, на ноч гледзячы? Я табе пакажу, неслух, як матку не слухацца!» Усё зразумела, як белы дзень: Сяргейку на вятрак не адпускаюць. Юраська ўявіў, як сябрук перамінаецца з нагі на нагу, шморгае носам, трэ кулаком вочы і ўвогуле робіць кіслы выгляд – мо хоць так яго пашкадуюць, адпусцяць. Яму робіцца шкада Сяргейкі, і Юраська дакарае сябе, што не падказаў, як трэба было абхітрыць маму. А трэба было сказаць так, як адчаканіў ён: «Я касіць пайду!» Касцы заўсёды былі і будуць, пэўна ж, у пашане. А вось Паўлік – малайчына, ён падпільноўваў ужо Юраську.

– Чуў? – папытаў адразу.

– Чуў...

Эх, жыццё! Ну хіба ж яны, маткі, не могуць зразумець, што не дзеці ўжо хлопцы, а самыя што ні ёсць сапраўдныя партызаны. Так, так, партыза-ны: ні сёння-заўтра яны збіраюцца падацца ў атрад. Вось толькі трэба пранюхаць да іх дарогу, і ўся справа будзе ў капялюшы. Для гэтага ж і на вятрак шыбуюць. Цікава, ці прарвецца Сяргейка? Аднак яго так і не дачакаліся.