– А куды ж ты, і сапраўды, цётка, курэй схавала?
Аксіння хітравата прыплюшчыла вочы:
– І хаваць не хавала. Але хадзем, пакажу, так і быць, калі дужа дапытлівы, – і павяла яго ў хату.
У хаце было ціха і сумна. Праз пабітае вакно кралася з двара свежае і чыстае паветра. Старая паўздыхала трохі, пабедавала, а шыбу паабяцала заткнуць немцавым задам, ад чаго, уявіўшы такое, хлопчык пырснуў смехам, затым цяжка стала на калені каля печы, прасунула руку ў падпечча, а сама глядзела на хлопчыка: ты за мяне, суседзе, не хвалюйся, усё будзе добра. А тады зморшчылася, пацягнула носам паветра:
– Фу-у, і насмуродзілі ж!..
А то і Юраська не чуе. Фу-у, канешне. Але ж мала таго, што няма чым дыхаць, дык яна, старая, просіць яго, каб скокнуў у падпечча, павымаў курэй.
– Скокні, мілок, а то яшчэ, не дай Божа, задыхнуцца.
Давялося лезці. Аксінні не адмовіш. Суседка як ніяк. Ды іншы раз і цукерку раздабудзе якую-небудзь пазалеташнюю, сухую, бы трэска, але ўсё роўна смачную, і пачастуе. А то яшчэ які прысмак прэзентуе. Не, з ёй псаваць адносіны нельга, хлопчык гэта разумее, і, набраўшы паветра ў грудзі, нібы збіраўся нырнуць у вірок, палез...
– Уго, колькі іх тут! – дзівіўся хлопчык, падаючы курэй. – Каб не я, то яны б ачмурэлі... Усе да адной. Нават не варушацца. А як, цікава, ты, бабця, здагадалася іх сюды схаваць?
– Я, браток, жыццё, мяркуй, пражыла, многаму навучаная. А ім, супастатам, бачыў, што паказала?..
Нарэшце Юраська выпаўз з падпечча з апошняй курыцай у руцэ, шморгнуў носам:
– Усе. Фу-у! Там дыхнуць няма чым.
– Дурныя куры. З перапалоху нарабілі... А таго, бедалагі, не ведаюць, што за Аксінняй яны, як за каменнай сцяной. Як у крэпасці. Бач, уратавала. Дык не, нагадзілі... Калі ж усім, відаць, тых немцаў страшна? Не толькі, мусіць нам, людзям?
– Не ведаю... – няпэўна павёў плечуком хлопчык. – Мне дык... я іх бы...
– Ну-ну, не яршыся! Певень мой вунь таксама спрытна па двары бегаў – толькі хвост трубой трымаў... А насмуродзілі!..
Юраська дапамог суседцы паразвязваць курэй, у якіх матузкамі былі пераціснуты крылы і дзюбы.
– І не шкада было, звязваць так?.. – паглядзеў на старую хлопчык.
– Затое цэлыя.
Нечакана для Юраські Аксіння падсунула бліжэй да яго дзвюх чубатак.
– Матцы аддай, – сказала яна, крадком змахнуўшы слязу з твару рукавом. – Мо яечка з’ясцё. Толькі пасля такога палону ці будуць яны несціся? Хаця – праз тыдзень ачомаюцца. Бяры, нясі. З мяне хопіць. Каб жа хоць гэтых зберагчы. Але ж макацёр навошта ў мяне? Што-небудзь прыдумаю. Пачакай, дык пеўня і ў вас не засталося? Немцы што, і яго да рук прыбралі?
Юраська кіўнуў:
– Першы ж выскачыў...
Старая супакоіла:
–То і бяды тае. Пражывуць куры без пеўня. Мы ж, бабы, жывем без мужчын – і нічога. Нясі, нясі дамоў чубатак.
Хлопчык схапіў курэй і пабег дахаты – хутка, нібы баяўся, што цётка перадумае і забярэ іх назад. Бег ён радасны і шчаслівы. Тым часам, паехалі з Хатоўні немцы і на вуліцы, як і раней, шугала вясковая дзятва, не давала ўпыну нагам і спакою сваім звонкім галасам. Вызіралі з хат і дарослыя. Пасмялелі людзі, адчулі сябе зноў гаспадарамі ў сваім доме. Толькі ці надоўга?
Юраська прынёс дамоў чубатак, і падумаў пра суседку Аксінню: «А не такая яна ўжо і жмінда. Калі па-добраму з ёй. Ласку ўсе любяць».
2. «У НАС ІМ ГОРШ НЕ БУДЗЕ...»
Юраська жыў з мамай і сястрычкай Лідай. Ліда паспела скончыць на гэтае лета чатыры класы, ён жа на два больш. Шэсць, значыць. Вучоны, калі параўнаць з дзедам ці з той жа цёткай Аксінняй. Але ростам Юраська не ўдаўся – малы, хударлявы, вочы схаваліся глыбока ў твары, моцна сядзяць каля пераносся: як прытаіліся, гатовыя ў самы патрэбны час выскачыць і ўсё, што важна, убачыць, згледзець. А на тое, што ён малы, мама неяк сказала, асабліва не бядуючы: «Будзе як дзед Трафім: ад зямлі на тры вяршкі. Аднак і добра, калі так: уваротлівым, спрытным дзед быў. Залаты харакцер меў, праўда ж... золата, а не харакцер. Каб Юрка па яму ўдаўся, я б дужа радая была».
Юраська, вядома ж, і сам – ну, калі маці так хочацца! – хацеў быць падобным да дзеда. Хоць трошкі. А калі і не трошкі, дык што, кепска? Нібы вавёрка тая гойсаў ён звычайна па самых высокіх дрэвах, што раслі ў вёсцы і за вёскай – усюды: пакажыце, на якое ён не ўзлазіў! А ў Харытонаў вірок – хто яшчэ смялей за яго мог скокнуць з берага? Нават у паветры перакуліцца, як той акрабат. Малеча толькі ўздыхне ад зайдрасці: эх, самім бы так!
Аднак жа цяпер дрэвы і Харытонаў вірок адыйшлі неяк самі па сабе, забыліся, бо насунулася наперад, нібы бяльмо на вока, гэтая варожая саранча, што прынесла з сабою вайну і гора, а таму маці нават не абрадавалася курам, якіх прынёс Юраська.
– Сынку мой... – уздыхнула яна, паглядзела на яго так пакутліва, працята, што хлопчык не вытры-маў, адвярнуўся. – Што ж рабіць будзем? Як жыць?
Юраська падышоў да маці, прытуліўся.
– Не бядуй, мама. Тата ў крыўду нас не дасць. Бачыла, колькі мужчын на вайну пайшло?
– Бачыла.
– З адной нашай Хатоўні толькі...
– Але ж хіба татка наш зможа забіць каго? Ён жа птушачку не пакрыўдзіў ніколі, не тое, каб чалавека...
– Немцы – ворагі, не птушачкі. Зможа.
– Калі толькі...
– А з другіх вёсак, гарадоў? Збяры ўсіх салдат разам... Уго-о, атрымаецца!.. А ты што, мама, думаеш, гадаў гэтых, ну, фашыстаў, багата? Не. Паглядзі, я табе зараз пакажу... Сама ўбачыш...
Юраська нырнуў пад ложак, пакорпаўся ў драўлянай скрыні – туды ён хаваў падручнікі і сшыткі, усе свае небагатыя школьныя прылады – і неўзабаве паказаўся з акрайчыкам нейкай паперы. Сказаў маці:
– Карта.
– Карта?
– Паглядзі, – хлопчык разгарнуў карту, паднёс бліжэй да маці. – Ну, дзівіся. Вось яна, Германія. Што, вялікая, скажаш? То-та. А вось гэта наша зямля. Хапае вачэй?
– Хапае.
– Ажно да акіяна. І вось тут, дзе жоўценька, – наша... і тут... і тут.. Куды ёй, Германіі... У кароткіх штанцах, х-хі!
Маці быццам і сапраўды крыху супакоілася, твар палагаднеў, яна перастала прамакаць раз-пораз хусткай слёзы ў вачах, пагладзіла сына па віхра-стай галаве. І сказала:
– Няхай бы так, як кажаш, і было, – толькі цяпер, здаецца, яна ўбачыла курэй, што ляжалі на падлозе. – Аксіння, кажаш, дала. З чаго б яна так падабрэла? Мо што ў лесе здохла?
Юраська прамаўчаў.
– Але добра, што яна так зрабіла, – працягвала маці, – па-суседску трэба выручаць адзін аднаго... А ты, сынок, будзь асцярожны, беражы сябе. Каб мне не думалася трасцы рознай. Больш хаты трымайся.
– Ты за мяне не хвалюйся.
– А за каго ж, за каго мне хваляцца?
– Паглядзі, што вакол робіцца... Вайна ж.
– Глядзі ў мяне, ваяка! – маці прыгразіла пальцам. – А то папругай вучыць буду. Ды і што я бацьку скажу, калі з табой нешта здарыцца? Як у вочы пагляджу?
Юраська больш нічога не сказаў маці, развязаў курэй і аднёс іх у хляўчук – каб прывыкалі да новага месца. А сам падумаў: «У нас ім будзе не горш, чым у цёткі!»
3. ДЗЕД НУПРЭЙ – НЕ ХЛУС...
Дзед Нупрэй сядзеў на вымуленым камяні, які здавён ляжыць непадалёку ад ветранога млына – ветрака – і майстраваў непаслухмянымі пальцамі самакрутку, а яго ж абступілі такія ж дзяды, як і сам Нупрэй, і дзяліліся навінамі, як і тым тытунём.
– ...А яшчэ Змітра з Рагачэва дабіраўся, дык бачыў, па дарозе – то тут, то там – грузавік разбіты пападзецца, конь трапіцца скалечаны, а то і чалавек... – гаварыў, чухаючы патыліцу, Лявон Кончык. – І бамбуюць, і страляцюць...
– Каб ім затлуміла, ірадам!
– Залессе дык падпалілі. Высока шугала полымя. Тры хаты, кажуць, толькі і засталося. І чые, вы б думалі? Яснае дзела: тых, хто ў паліцыю запісаўся.
– Прыслужваць пайшоў, – паправіў таго ж Лявона Кончыка дзед Нупрэй. – Накладвай правільна рэзалюцыю.