Мікітка прачытаў на шыльдачцы, што стаяла асобна ў агароджы на слупку: «Цар-Дуб з’яўляецца помнікам прыроды... У вышыню 32 метры, у дыяметры—1,5, мае акружнасць 4,5 метры і шаноўны ўзрост 500 год. На вышыні 24 метры і вышэй размешчаны 6 сукоў, у адным з якіх пчолы зрабілі борць і ўжо некалькі гадоў жывуць у ёй і раяцца ...»

ПАСЛЯСЛОЎЕ

У нямецкай газеце «Neuе Zeіtuhg» нядаўна было надрукавана інтэрв’ю з ветэранам антыфашысцкага руху Лотарам Шмейхелем, які пасля таго, як адмовіўся выконваць загад Гітлера, каб перавезці Цар-Дуб у Германію, перайшоў у падполле. На пытанне, што найбольш уразіла яго на вайне, што найбольш запомнілася і кранула, стары немец адказаў:

– Цар-Дуб. Такога волата я больш нідзе і ніколі не бачыў. Тых людзей, на зямлі якіх растуць такія дрэвы, перамагчы немагчыма. Шкада, што пра гэта не ведаў фюрэр...

ВЯТРАК – ПТУШКА ВОЛЬНАЯ

1. ШТО ЦЁТКА НЕМЦАМ ПАКАЗАЛА

Прапаў у цёткі Аксінні певень. І куды падзеўся, небарака? Толькі ж швэндаў па двары сярод курэй, і – няма.

– Пеця, Пеця! – нібы нейкага хлапчука, клікала курынага кавалера старая. – Ну дзе ты, голуб мой? Хадзем дамоў, калі жыць хочаш, дурань ты непрыкаяны! Ці чуеш? Пачуеш, ды позна будзе. Адны костачкі застануцца. Вунь яны, бач – панаехалі! Злопаюць – і вокам не міргнеш! Як ніколі іх не кармілі. Бы з галоднага краю. Ага! Ну, дзе ж ён? Цы-ы-п-цып-цып!..

Старая і на гародчык зазірнула, і пад паветку: няма, як скрозь зямлю праваліўся курыны кавалер. Тады Аксіння шпарка, нібы падганяў яе хто дубцом, выбегла на вуліцу, сустрэла там суседскага хлапчука Юраську, і, хаўкаючы ротам, шмарганула за рукаў:

– Юр! Га, Юр! Ты пеўня майго не бачыў?

Адкуль яму, Юраську, бачыць таго пеўня? Хіба ж да яго цяпер, калі немцы ў вёсцы. Самыя сапраўдныя – пра якіх гаварылі па «талерцы» каля канторы калгаса, што напалі на наш Саюз. І нядаўна, здаецца, напалі, а ўжо ў Хатоўні аб’явіліся, ні ў каго не папытаўшы. Шустрыя, аднак. І адкуль бяруцца такія нахабнікі, папытаць бы? Юраська паназіраў трохі за няпрошанымі гасцямі здаля, з-за плоту, ды адразу ж і да хаты – бяжком, не азіраючыся: ну іх, немцаў тых! Расходжваюць, гергочуць, пагражаюць. Што да чаго! «Можа і певень цёткі Аксінні цяпер недзе ў іх? Бач, пазакасвалі рукавы... валасатыя рукі, нічога не скажаш: такія і цапнуць могуць што хочаш, за імі вока ды вока трэба». Але ж цётцы Аксінні адказаў, асабліва не разважаючы – тут не да філасофіі:

– Не бачыў. Трэба мне ён...

А потым паглядзеў на старую, і яму чамусьці зрабілася шкада яе, параіў хаваць курэй падалей ад немцаў, бо тыя, кажуць, дужа іх любяць – і смажаных, і ў чарапках з бульбай.

– Толькі падавай, – Юраська ажно прыцмокнуў языком, бо так, палічыў хлопчык, больш пераканае Аксінню, дакажа нарэшце ёй, хто такія немцы. – А таму хавай астатніх курэй, цётка. З’ядуць.

– Ды з’ядуць, каб яны лопнулі! – пагадзілася Аксіння, хоць і сама не горш за хлапчука ўсё ведала. – Ды сажруць, каб ім затлуміла! Во ўжо ненасытныя! Во ўжо не напруцца!.. І не падавяцца ж!..

А Юраська прыгадаў, бы капнуў газы ў полымя:

– Без разбору, цётка Аксіння. У дзеда Нупрэя усіх падшкрэблі, бы венікам падмялі. Адным махам. Мне сам дзед казаў. Можа певень на пярэпалах-лямант курэй пабег, заступацца? Усё ж мужчына. Мог пабегчы, як думаеш, га?

Цётка Аксіння зусім, здаецца, разгубілася. Яна не ведала, куды ёй ісці – ці вяртацца дамоў, ці бегчы шукаць пеўня, ад якога, мусіць, толькі пер’е і засталося. На ўсялякі выпадак старая паказала рукой у той бок, дзе таўкліся немцы і адкуль чулася чужая, незразумелася ёй, гаворка:

– Певень, думаеш, туды шугануў?

– Усё можа быць.

– Не аддам! – нарэшце цётка Аксіння тупнула нагой, рашуча і смела. – Дудкі ім! Смалы! Во ім, а не пеўня! – І паказала кукіш.

Яна закруцілася на адным месцы, быццам трапіла ў віхор, лаяла немцаў, паказвала ў іх бок дулі, абяцала «смалы з дзёгцем», а тады знерухомела... і заплакала. Па-сапраўднаму. «Няўжо можна па пеўню так перажываць? – не надта разумеў цётку Аксінню Юраська. – Дзівачка яна ці што? Дзед Нупрэй і слова не сказаў, калі лавілі ягоных курэй. Толькі плюнуў сабе пад ногі... А калі немцы на каленях поўзалі, цаляючы па курах, дык і ўсміхнуўся, а мне шапнуў: «Мае куры, бач, на калені немчуру паставілі, а прыйдзе час, то мы іх і на лапаткі пакладзем. Няхай пацешацца...»

Юраська ўжо пераступаў парог сваёй хаты, а цётка Аксіння ўсё яшчэ сыпала праклёны немцам:

– Смалы вам! Дзёгцю, калі калгас дасць! Во вам, во!..

У той жа дзень немцы разбрыліся па ўсёй вёсцы, нарабілі ляманту, тлуму, і паўсюль чулася іхняе гергетанне, да якога не маглі прызвычаіцца жыхары Хатоўні: рэжа слых, хоць ты што рабі. Курэй сваіх, навучаная ўжо горкім вопытам, Аксіння пахавала, што выклікала, зразумела ж, падазронасць у варожага салдата, які нагой піхнуў дзверы ў хату і выскаліў на старую белыя зубы:

– Кур, яйка! Дзе твой цып-цып? – салдат пачаў шныраць па хаце, разглядваў краем вока карткі на сцяне, глянуў на прыбраны ложак, на якім стаяла адна, але вялікая і пузатая, бы стог сена на лузе, падушка. – Так, швайн баба! Кур, яйка!

– Няма... няма, – лыпала вачыма і разводзіла рукамі Аксіння. – Забралі ж. Разам з пеўнем. Ага. – А трохі цішэй, каб не надта чуў няпрошаны госць, баіла: – Каб ты струпянеў са сваімі яйкамі! Каб ты загавеў раней бацькі свайго! Цьфу!..

Неўзабаве старая выкацілася на двор, услед за ёй паказаўся і немец. Юраська якраз быў на сваім агародзе, і ўсё гэта бачыў. Старая, мусіць жа, таму і пасмялела, што побач сусед, таму адразу ж перайшла ў наступ:

– Шукай! Знаходзь! Калі не верыш! Распуснікі!...

Салдат адказваў нешта на сваёй мове Аксінні, але гэта было што гарохам аб сценку – адна карысць: не прыставалі да яе тыя словы, больш здагадвалася, чаго хоча немец па выразу ягонага твару і жэстах.

Юраська ўважліва сачыў за ўсім, што адбывалася на двары цёткі Аксінні. «Ого, так і аддасць яна табе сваіх курэй. Трымай рот шырэй. Аўтаматам не запалохаеш. Не палахлівая яна». І хоць Аксіння жмінда вялікая, іншай такой у Хатоўні і знайсці цяжка, хлапчук вельмі радаваўся за суседку. «Так яму, так... Не аддавай! Не паказвай, дзе куры! Ага, схапіў, атрымай! Гэта дуля па-нашаму. Смачная? У Аксінніным агародзе яны ўсе такія растуць. Яна табе мех іх, як завязаць, накруціць. Яшчэ і аўтамат, калі хочаш, адбярэ. Вось так, вось добра!... Не паказвай, ага-а-а!» Юраська ажно дырыжыраваў рукамі, не стаялі на адным месцы і ногі – то адной, то другой хлопчык быццам дапамагаў Аксінні ў яе абароне і наступленні. Немец жа махаў перад тварам цёткі і аўтаматам, і кулаком, але тая трымалася надзвычай стойка. Урэшце Аксіння нават ухітрылася адвесці ў бок ад сябе варожы кулак ды паказаць сваю фігурку з трох пальцаў, крутануць ёю перад доўгім фрыцавым носам. Немец патупаў-пахадзіў яшчэ трохі па двары, пафыркаў, а пасля са злосцю бацнуў аўтаматам па аконнай раме, і калі дзынкнула шкло, пасыпаліся на зямлю асколкі, ён зарагатаў. Гучна, шырока разявіўшы рот. А што яму больш заставалася рабіць? Такое было ўражанне, што смяяўся ён сам з сябе. А Юраська ж нездарма і падумаў: дык хто гэта з іх перамог – суседка ці фрыц? Пэўна, усё ж цётка Аксіння. Бач, як смела яна з ім расправілася. Адным махам. Вось табе і Аксіння. Вось табе і скнара.

Калі на двары засталася адна Аксіння, а немец, аблізаўшыся, бы шкодны кот, павалюхаў далей, так і не дамогчыся нічога, Юраська шмыгнуў да цёткі.

– Не аддалі? – з нейкай асаблівай радасцю глядзеў ён на Аксінню.

– Хопіць з іх пеўня, – нават, падалося, абыякава, аднак жа і не хаваючы гонару за сябе, махнула рукой суседка. – Ён яшчэ не тое ў мяне атрымае, немец! А то курэй давай. Чаго захацеў. Вомегай вылезе табе курынае мяса.

Немцу – немцава. Толькі ж і хлапчуку карцела ведаць: дзе ж, сапраўды, тыя нясушкі, якіх раней на гэтым двары было – не злічыш, не знойдзеш нават мясцінкі, дзе б можна было стаць нагой. Юраська набраўся смеласці, пацікавіўся, хоць і ведаў, што таямніцы свае Аксіння звычайна не выдае нават самым блізкім і давераным людзям: