Праехалі якраз дом, у якім і жыве пакуль што Клаўдзія Сцяпанаўна з мужам Віктарам і ўнукам Максімам. Дачка засталася ў Душанбэ, яна замужам за маёрам-пагранічнікам, і ў іх усе заезды-пераезды залежаць не ад саміх: служба. Прытуліў жа, дзякуй яму , малодшы брат Сцяпан, а больш цёплых слоў трэба сказаць ягонай жонцы, Вользе. Іншая б так і паслухалася мужа, а яна сустрэла перасяленцаў-сваякоў хоць і не з распрасцёртымі насустрач ім, як да сонца, рукамі, але прыветна, цёпла: «Жывіце ў нас, як-небудзь размесціся. У цеснаце не ў крыўдзе. Мы ж свае». Сцяпан дапамог швагеру з працай, Максім ходзіць у трэці клас, а яна, Клаўдзія Сцяпанаўна, пакуль вось толькі стажорка. У школах да лета, кажуць, вакансій не чакаецца, а ці і будуць яны ўвогуле – таксама яшчэ невядома: выкладчыкаў рускай філалогіі хапае быццам. Ну хапае дык і хапае. Калі па праўдзе, дык і стамілася жанчына ад школы, хацелася ёй нечага іншага...

Неяк муж, калі яны сядзелі у братавай кухні адны і абедалі, заікнуўся:

– А можа, у вёску куды махнём? Там якую хату купім.Яны зусім, кажуць, танныя. Ды і бясплатна шмат дзе даюць – жывіце толькі, працуйце. Рукі ж у мяне быццам ёсць. Ды і табе з працай лягчэй будзе...

У вёску пераехаць? Лёгка сказаць, проста. Калі б раней, то іншая справа,але ж цяпер, пражыўшы, лічы, усё жыццё ў горадзе, ці ж не авантурны крок будзе з іхняга боку? Гэта добра глядзець пра вёску па тэлевізары... Куры, парсючкі, каровы, катэджы, шчаслівыя твары ў людзей... Прыгожа. А ў жыцці ўсё не так, усё значна складаней. Трэба, і Клаўдзія Сцяпанаўна разумее гэта, круціцца там, як той вавёрцы ў коле. Не дасыпаць, натруджваць штодня цела, а ці ж з яе здароўем? Не, не, вёска не той варыянт. Позна! Каб жа раней... Але раней ім добра было і ў хлебным, хоць і душным, спякотным Душанбэ. Пакуль не пачалася страляніна на вуліцы, перад самымі вокнамі. Гэта – страшна. Гэта – жудасна. Ды і паміраць яна, калі шчыра, збіралася ўсё ж дома, не там, на чужыне... Як успамінала, што назаўсёды ляжа ў гэты гарачы пясок – рабілася не па сабе... Стрэлы тыя – яшчэ не ўсё, дарэчы. Той-сёй з зацікаўленых мясцовых абарыгенаў стараўся запалохаць прыезджых Нурэкскай ГЭС – калі яе падарваць, то яна змые Душанбэ з твару зямлі, такі паток вады шугане, што – о-ё-ёй! Праўда ў гэтым, мусіць, ёсць. Але ж дадумацца да такога!

Першыя дні, што яна правяла ў гэтым прыгожым, утульным і ціхім горадзе на беразе маляўнічага Сожа, падаліся жанчыне раем. Не страляюць. Няма той спапяляючай спёкі, у гарадскіх ларках шмат гародніны, асабліва танная бульбы, а гэта тым, хто жыў у Сярэдняй Азіі, адразу кідаецца ў вочы. Бульба-бульбачка!.. Яна і там ёсць, прывозяць, але тут яе – проста шмат, і надта ж танная.

Неўзабаве аўтобус завяршыў пасля перазменкі першы круг. Тамара падсела да стажоркі.

– Не заснулі? – пацікавілася яна і глыбока пазяхнула. – Фу-у, спаць хочацца. І ноччу быццам нічога такога не рабіла...

– Не, не заснула,– проста адказала Клаўдзія Сцяпанаўна. – Не было калі ...

– Тут і сапраўды не заснеш. Хоць к канцу змены ног не адчуваеш – дзе стаяў, здаецца, там і плюхнуўся б. Я ўжо мужа і не падпускаю да сябе у такія дні. Яны не менш крытычныя... Ён, блазнюк, злуецца, пытае, можа ты там з шафёрам шуры-муры круціш, таму сытая? Раўнуе, а калі раўнуе, то любіць. Хай. А што, Саша нічогі хлопец. Калі і здраджваць, то ўжо з такімі, як ён : каб прыемна было... – Тамара ўздыхнула, запунсавелася, мляўка пацягнулася і, падалося, спалохалася сваёй шчырасці, затуліла рот вузенькай далонькай і крадком глянула ў той бок, дзе корпаўся ў кабіне вадзіцель Саша. – Яшчэ пачуе!..

«Шчаслівая»,– чамусьці падумалася пра Тамару Клаўдзіі Сцяпанаўне.

Тамара ж паспела яшчэ шапнуць на самае вуха Клаўдзіі Сцяпанаўне:

– У нас тут усё па парах разбіта. Толькі квазімоды ды старухі не ў хаду... Ага. Хочаш таго ці не, а гэта стала ўжо нейкай завядзёнкай... Хто дзе прыспасобіцца... А я баюся... у Толіка майго рука моцная... А?

І яна націснула на кнопку-гузік: падала знак, каб аўтобус кранаўся. Клаўдзіі Сцяпанаўне ж падумалася: « Навошта, дзівачка, яна мне пра ўсё гэта расказвае? З чаго б? Хіба, можа, думае, што калі жыла я сярод таджыкаў, то дазваляла сабе вольнасць? Адкуль у іх такое?.. Хутчэй – наадварот: там, у далёкай далечы, яшчэ больш цэніш свайго мужыка, беражэш сваю сям’ю, бо там мы – госці, а ў гасцях трэба заўсёды паводзіць сябе прыстойна. Хоць за ўсіх жанчын не скажу... Ёсць, ёсць... Але ж дзе іх няма? Там, мусіць, дзе і зусім людзі не жывуць... Ну, Тамара!..»

Аўтобус сунуўся па маршруце даволі марудна – час «пік», таму людзей набівалася на кожным прыпынку процьма, столькі выбіралася на волю. Штурханіна. Абразы. Енкі- крыкі. Толькі адна жанчына пасмяшыла крыху люд, унесла нейкае ажыўленне. Калі яе заціснулі адразу ж на прыступках, бы абцугамі, яна весела загаманіла:

– Што ж вы робіце, людцы добрыя?! Сапсуеце ўсю маю хвігуру, тады зусім мяне дзед мой любіць не будзе. Пашкадуйце. Ці чуеш, Коля? Паглядзі, паглядзі, што яны з твай бабай робяць? Каб абняў, я маўчала б... Коля!.. Камечаць, як і ты мяне ў маладыя гады! Во даюць, во топчуць, неслухі! Ты, Коля, дзе там? Жывы хоць, га?

Пасажыры, што стаялі бліжэй да жанчыны, пачалі аглядаць яе... і шчыра ўсміхаліся: табе, цётка, ужо ўсё роўна, якую мець постаць і Коля твой нікуды не падзенецца, калі не маладзейшы. А Коля ўсё ж азваўся:

– Тут я. Тут...

Хоць і давялося яму крышачку пачырванець – за ўсё сваё доўгае жыццё з гэтай кабетай так і не прывык ён, падалося людзям, да яе жартаў. А яна малайчына! З такой жонкай, па ўсяму адчуваецца, не прападзеш, хоць і гора іншы раз цяпнуць можна. Ці не так? Лепш пра гэта папытаць бы ў самога Колі...

Тамара ж выбівалася з апошніх сіл, але, арудуючы локцямі і тоўстым, шырокім сваім задам , неяк прадзіралася праз джунглі пасажыраў, толькі больш дарэмна: ніхто амаль не стараўся сплочваць за праезд. Тут, праўду кажучы, і не дабрацца да кішэняў і барсетак: заціснуты людзі з усіх бакоў, паралізаваны. А той-сёй і рады быў такому, своечасова ацаніўшы сітуацыю: гэта ж трэба быць кантралёрам вялікімі дурнямі, каб лезці ў такое пекла. Таму моўчкі пасопвалі, назіраючы за ўсім, што тварылася ў аўтобусе.

Клаўдзія Сцяпанаўна пашкадавала Тамару: як яна там, гаротніца? Ад гэтых думак пазбавіла яе адна крыклівая бабулька, якой нехта з мужчын наступіў на нагу. Узняўся вэрхал. Дасталося беднаму мужчыне – не дай гасподзь. Пра сябе ён даведаўся шмат таго, чаго раней, пэўна ж, і не чуў. Клаўдзію Сцяпанаўну гэтая сцэнка кранула больш за іншыя, а іх за час стажыроўкі было зашмат, пра ўсе і не ўспомніш. «У тым жа Душанбэ жанчыны на мужчыну такіх памыяў ніколі не лінуць. Ніколі. Сцерпяць. Там мужчына – гаспадар. Усюды: і дома, і на вуліцы. Там ён у пашане. Тыдзень будзе дзесьці блукаць, як сакавіцкі кот, і жонка папракнуць яго не зможа. А калі гасцей- мужчын прыводзіць гаспадар у свой дом, жонка моўчкі прыгатуе выпіць і закусіць, і адразу ж знікне, больш яе ніхто не ўбачыць... Гэта мы, славянкі, сядзім перад мужчынамі, у рот ім глядзім, дужа разумнымі прыкідваемся. Там – не так. А дзе лепш, дзе горш – паспрабуй разбярыся ў гэтым ідыёцкім жыцці». Яна прыгадала таго патлатага хлопца, які не пажадаў сплочваць за праезд, як на яго шыкалі адны жанчыны, і крыху суцешыла сябе: «Хоць якія ж у нас тут мужчыны? Можа, яны таго і заслугоўваюць?..»

Горад расквецілі агні. Неяк неўпрыкмет звечарэла, паменела пасажыраў у аўтобусе, і Тамара, выкраіўшы вольную хвіліну, падсядала раз-пораз да стажоркі, паказвала ёй, як рабіць гэта, як – тое... Клаўдзія Сцяпанаўна ківала, дзякавала.

– З першай палучкі з вас прачытаецца,– не тое каб сур’ёзна, не тое жартам сказала Тамара і паспяшалася абялечваць чарговага пасажыра.

Клаўдзіі Сцяпанаўне захацелася чамусьці хутчэй трапіць у братаву кватэру, залезці ў ванную і змыць увесь той бруд, якога, адчувала, багата наліпла- начаплялася на яе сёння на гэтай вось першай і, мусіць, апошняй стажыроўцы.

Трэба падумаць, як жыць далей. Наперадзе было яшчэ багату часу – вечар, ноч...