Памеры селішчаў розныя, большыя займалі плошчу ў некалькі гектараў. Многія з ix размяшчаліся побач з гарадзішчамі жалезнага веку або вакол дзядзінцаў старажытных гарадоў.
Пры археалагічных раскопках на селішчах жалезнага веку сустракаюцца ў асноўным тыя ж вырабы, што i на гарадзішчах. Гэта абломкі ляпных, пераважна неарнаментаваных, гліняных гаршкоў, місак, кубкаў, жбаноў, гліня- ныя праселкі, што ўжываліся пры прадзенкі i ткацтве, зерняцёркі, металічныя, шкляныя i касцяныя ўпрыгожанні, жалезныя i касцяныя прылады працы, зброя. Выяўлены таксама жыллёвыя i гаспадарчыя збудаванні — на поўдні Міншчыны пераважна паўзямлянкі, на поўначы паўзямлянкі i зрубныя наземныя будынкі.
Асабліва добра даследавана селішча жалезнага веку каля вёскі Гарадзішча Мядзельскага раёна. Яно займала амаль усе схілы ўзгорка, на вяршыні якога размяшчалася гарадзішча. У раскопе, якім ускрыта больш дзвюх з пало- вай тысяч квадратных метраў культурнага пласта, зной- дзены 42 жытлы. Сярод ix былі наземныя збудаванні, жытлы з урэзанай у схіл узгорка падлогай i паўзямлянкі. Канструкцыя гэтых пабудоў слупная i зрубная, у ix размя- шчаліся адкрытыя агнішчы або печы-каменкі. На паселішчы знойдзены i гаспадарчыя ямы-кладоўкі.
Вялікае раннефеадальнае селішча (IX-XІ стагоддзі) размешчана вакол названага вышэй гарадзішча каля вёскі Гарадзішча пад Мінскам. Яно займае каля 30 гектараў i ўтрымлівае багатыя матэрыялы часоў росквіту Полацкага княства. Селішчы — колішнія пасады — маюцца i каля ўсіх дзядзінцаў старажытных гарадоў Міншчыны. Селішчы пры замках — гэта былыя падзамчы. На такіх помніках сустракаецца менш зброі, адмысловых упрыгожанняў феадалаў i багатых купцоў, але ўтрымліваецца разнастайны рэчавы матэрыял, які меўся ў штодзённым ужытку простых гараджан.
Знаходкі з селішча каля вёскі Гарадзішча Мядзельскага раёна:
1 — нож, 2 — запінка, 3 — наканечнік дзіды, 4 — шпора, 5 — гліняная лраселка, 6 — нож, 7 — серп
Курган на заходняй ускраіне Мінска
Сустракаюцца на тэрыторыі вобласці i шматлікія познефеадальныя селішчы, але яны пакуль што слаба ўлічаны i зусім мала даследаваны.
Грунтавыя могільнікі — мясціны, дзе маюцца пахаванні нябожчыкаў у ямах, над якімі не насыпаліся земляныя насыпы-курганы.
З часоў каменнага веку пахаванняў на Міншчыне пакуль што не знойдзена. Відаць, у тую эпоху існаваў нейкі пахавальны абрад, які не пакінуў сваіх слядоў. Першыя ж пахаванні вядомы з самага канца неаліту — пачатку бронзавага веку, калі на тэрыторыю вобласці, як i на ўсю Беларусь, праніклі плямёны культур шнуравой керамікі. Сваіх памерлых яны хавалі ў ямах, у якіх археолагі знаходзяць шкілеты, прылады працы i зброю, гліняны посуд i розныя ўпрыгожанні. Так, у грунтавой магіле каля вёскі Куранец Вілейскага раёна выяўлена 6 касцяных дрэваапрацоўчых інструментаў — долатаў i стамесак.
У сярэднім бронзавым веку ў сувязі з эвалюцыяй рэлігійных вераванняў трупаскладванне нябожчыкаў было заменена трупаспальваннем. Перапаленыя косці, попел з пахавальнага вогнішча ссыпалі ў невялікія ямы, туды ж клалі рэчы, неабходныя па тагачасных уяўленнях на «тым свеце». Рэшткі такіх магіл знойдзены на стаянцы каля вёскі Кругліца Стаўбцоўскага раёна.
У жалезным веку ў паўночнай i цэнтральнай Міншчыне зноў знікае абрад пахавання нябожчыкаў у зямлі. А вось на поўдні тэрыторыі вобласці i ў гэты час па-ранейшаму былі распаўсюджаны грунтавыя могільнікі з трупа- спаленнямі. У канцы жалезнага веку яны знікаюць i там. Іx замяняюць курганныя пахаванні. Але з XIII стагоддзя, a ў гарадах i раней, з паўсюдным распаўсюджаннем хрысціянскай абраднасці пачынае пераважаць абрад складання целаў памерлых у магільных ямах. У самых ранніх хрысціянскіх пахаваннях яшчэ захоўваліся даўнія язычніцкія перажыткі — нябожчыкам у магілу часам клалі прылады працы або зброю. Упрыгожанні, ставілі посуд.
Старажытныя грунтавыя могільнікі сустракаюцца пры раскопках стаянак або селішчаў. lx можна выявіць на развеяных пясчаных грудах, на сценках кар'ераў — па цёмных плямах магіл i характэрных знаходках.
На поўначы Міншчыны паверхні сярэдневяковых пахаванняў часам выбрукоўваліся. Такія помнікі археолагі называюць каменнымі магіламі.
Курганныя могільнікі — пахавальныя помнікі ў выглядзе вялікіх земляных насыпаў. На поўдні i паўднёвым усходзе тэрыторыі рэспублікі вядомы з II тысячагоддзя да нашай эры. На Міншчыне сталі пашыранымі ў другой палове I тысячагоддзя нашай эры i належалі славянскім плямёнам дрыгавічоў i крывічоў, а на крайнім паўночным захадзе — балцкаму насельніцтву.
Курганныя насыпы ў плане мелі круглую форму, часам авальную, вельмі рэдка — прамавугольную. Вышыня ix ад некалькіх дзесяткаў сантыметраў да двух i больш метраў, дыяметр ад 5-6 метраў да 20 i болей. На добра захаваных помніках навокал насыпаў прыкметны ровікі, з якіх бралі зямлю пры збудаванні курганоў. Як правіла, на могілках знаходзіцца ад дзесятка да сотні i больш насыпаў. Сустракаюцца i адзінкавыя насыпы, але тэта звычайна рэшткі знішчаных курганных груп.
У кургане размешчана пераважна адно пахаванне. Яно магло памяшчацца ў яме, на мацерыку або ў самым насыпе. Спачатку сярод мясцовага язычніцкага насельніцтва быў распаўсюджаны пахавальны абрад трупаспальвання, пры гэтым з нябожчыкам спальвалі i рэчы, прызначаныя яму ў «замагільнае жыццё». У самым канцы X стагоддзя, з прыняццем на Беларусі ў часы князя Ізяслава хрысціянства, пачаў дамініраваць абрад трупаскладвання. У курганах гэтага часу, акрамя касцякоў нябожчыкаў, якіх у большасці клалі галовамі на захад, археолагі знаходзяць рэшткі вопраткі, гліняны посуд, металічныя вырабы, жалезныя, медныя i шкляныя ўпрыгожанні. Большасць захаваных да нашых дзён курганных могільнікаў належала вясковаму насельніцтву, таму i знаходкі ў ix сціплыя. Курганы ж княжацкіх воінаў-дружыннікаў i саміх князёў, у якія змяшчалася шмат зброі i ўпрыгожанняў, знаходзіліся побач з гарадамі i зараз у большасці знішча- ны пазнейшай забудовай.
У XI стагоддзі гарадское насельніцтва, феадальныя слаі адмовіліся ад насыпання курганоў, вясковае ж, сярод якога даўжэй трымаліся язычніцкія перажыткі, хавала памерлых на курганных могільніках ажно да канца XIII стагоддзя.
Найбольш шматлікія курганныя насыпы захаваліся на поўначы i ўсходзе Міншчыны. Сярод ix выдзяляюцца помнікі каля вёсак Навасёлкі i Нагаўкі Мядзельскага, Ізбішча Лагойскага, Пчальнік Барысаўскага, Дулебы Бярэзінскага раёнаў. На малаяесным поўдні вобласці курганоў менш, большасць ix тут ужо разарана.
Знаходкі з курганоў каля вёскі Навасёлкі Мядзельскага раёна:
1 — пярсцёнак, 2 — бранзалет, 3 — нож, 4 — фібула-запінка, 5 — сякера, 6 — наканечнік дзіды, 7 — гаршчок, 8 — званочак
Вывучэнне курганных старажытнасцей папаўняе звесткі пра матэрыяльную i духоўную культуру, светапогляд нашых продкаў. Па жаночых упрыгожаннях з пахаванняў можна выявіць, напрыклад, межы рассялення розных плямёнаў.
Металічныя вырабы ca старажытных гарадоў Міншчыны:
1 — наканечнік дзіды, 2-4 — наканечнікі стрэя, 5 — ключ, 6 — крэсіва, 7 — спражка, 8 — падвеска, 9 — пісала, 10 — шпілька, 11 — наральнік, 12 — сякера, 13 — нажніцы, 14 — шпора. 1-5, 7,8 — Лагойск; 6-11 — гарадзішча каля вёскі Гарадзішча Мінскага раёна; 9, 10, 12-14 — Мінск
Мясцовае насельніцтва добра ведае размяшчэнне бліжэйшых курганных могільнікаў i называе ix курганамі, капцамі, валатоўкамі. Старэйшыя жыхары паходжанне гэтых помнікаў часам памылкова звязваюць з іншаземнымі заваёўнікамі, таму лічаць ix «французскімі, шведскімі або татарскімі» магіламі.
