Падчас у мае мро╕ спрабавала ╝варвацца штосьц╕ ╕ншароднае - бясформеннае, бялясае звонку, чорнае ╝нутры, як быццам згустак апраметнай цемрадз╕, ахутанай бляклай смугой. Гэта цемра была жывая, яна не мела вачэй, але была в╕душчай, яна глядзела на мяне скрозь вэлюм смуг╕, павольна па╝зла да мойго ложка, ╕ н╕бы Мара са старых падання╝, навальвалася мне на грудз╕, сц╕скала мне горла, прыц╕скалася да ма╕х вусна╝, быццам спрабуючы адабраць маё дыханне, ╕ ад яе веяла смяротным холадам пахавальня╝, касм╕чных безданя╝ ╕ старажытных, да╝но згаслых зорак. ╤ тады выс╕лкам вол╕ я прымушала сябе расплюшчыць вочы ╕ прачнуцца - ╕ Мара адразу ж зн╕кала.
11. Пачварынка
Пасля дзявятага класа я планавала к╕нуць школу ╕ пайсц╕ вучыцца ╝ якую-небудзь хабзу, але наша класная к╕ра╝н╕ца мяне пераканала. Выкл╕ка╝шы мяне на прыватную размову, яна паведам╕ла, што ╝ мяне цудо╝ны патэнцыял ╕ я магла бы нават пацягнуць ун╕верс╕тэцкую праграму, аднак з няпо╝най сярэдняй адукацыяй н╕ ╝ як╕ ╝н╕вер мяне не возьмуць, ╕ таму "Та╕са, не ламай сабе жыццё! Пак╕нь для сябе шанец, атрымай атэстат, а там ужо будзеш вырашаць, як паступ╕ць далей". Наста╝н╕цу я паслухала ╕ засталася ╝ дзясятым класе -- выключна дзеля "корачк╕", бо на вучобу я заб╕ла ╝жо да╝но. Кал╕сьц╕ я спрабавала цялёпкацца, гадз╕нам╕ мучачыся над як╕м-небудзь прыкладам ц╕ задачай, але звычайна ╝сё заканчвалася ╕стэрыкай, я шпурляла на падлогу сшытк╕ ╕ падручн╕к╕ ╕ пачынала румзаць, адчувачы сябе по╝най крэтынкай. Маме ╕ ╝ галаву не прыходз╕ла дапамагчы мне з хатн╕м╕ заданням╕, а на рэпетытара ╝ нас грошай не было. У рэшце рэшт я махнула на ╝сё рукой. Цяпер, разгарну╝шы падручн╕к па ф╕з╕цы ц╕ алгебры ╕ ╝пэ╝н╕╝шыся, што не разумею ╝ ╕м ан╕ слова, я проста адкладвала яго ╝ бок. Як╕ сэнс мучыцца, кал╕ вын╕к усё ро╝на будзе аднолькавы?..
Зрэшты, была ╝ школе пара-тройка прадмета╝, як╕я я вучыла з задавальненнем. Мова ╕ л╕таратура, у прыватнасц╕. Чытаць мне падабалася, ╕ п╕саць таксама. Сачыненн╕ ╝ мяне за╝сёды атрымл╕вал╕ся добра. Родную мову ╕ л╕таратуру ╝ нас выкладала Барбара Каз╕м╕ра╝на, якая была па сумяшчальн╕цтву нашай класнай к╕ра╝н╕цай. Была яна трох╕ дз╕вакаватая, часам разма╝ляла з партрэтам Купалы, як╕ в╕се╝ на сцяне каб╕нета, ╕ расказвала нам, як кал╕сьц╕ ╝ юнацтве яна безнадзейна закахалася ╝ Сотн╕кава ╕ нават таемна п╕сала яму л╕сты. Барбара Каз╕м╕ра╝на ╝весь час закл╕кала нас чытаць, чытаць як мага больш, бо чалавек, як╕ шмат чытае, сам здольны нап╕саць кн╕жку! 'Аляксандр Сяргеев╕ч Пушк╕н каза╝, што прачыта╝ дванаццаць вазо╝ кн╕г, - гаварыла яна. - Паспрабуйце прачытаць хаця бы адз╕н воз, ╕ хто ведае, можа, сярод нашых выпускн╕ко╝ будуць свае М╕цкев╕чы ╕ Канапн╕цк╕я!'. Вось гэта мне падабалася. Чытала я многа, ╕ сапра╝ды хацела нап╕саць кн╕жку. Пра╝да, я яшчэ не ведала, пра што яна будзе...
Таксама я люб╕ла г╕сторыю, дакладней, мне падаба╝ся наш г╕сторык Альгерд Алегав╕ч. Пам╕ж сабой мы звал╕ яго 'маньякальшчык', у сэнсе 'ня╝рымсл╕вы', ╕ гэта было давол╕ трапна. Ледзь не кожны ╝рок Альгерд Алегав╕ч пачына╝ са слова╝: 'Адкладз╕це свае падручн╕к╕, там нап╕сана глупства!', пасля чаго пачына╝ расказваць, як там было на самай справе. Апавяда╝ ён захапляльна ╕ з так╕м ╕мпэтам, н╕бы сам бы╝ непасрэдным удзельн╕кам г╕старычных падзей. Яго я за╝сёды слухала, ста╕╝шы дыханне, пра што б ён н╕ апавяда╝ - хоць пра заснаванне Наваградка, хоць пра князя-ва╝калака Усяслава, хоць пра БНР ╕ Збройны Чын.
Апроч таго, Альгерд Алегав╕ч захапля╝ся г╕сторыяй нашага мястэчка ╕ п╕са╝ г╕старычыня нарысы, як╕я друкавал╕ся ╝ газеце 'Овельская пра╝да'. Асабл╕ва яго ц╕кав╕л╕ паны Кунцэв╕чы, а больш за ╝сё пан Славам╕р, той самы, як╕ пабудава╝ лесап╕льню ╕ з'еха╝ у Францыю. Пра тую лесап╕льню Альгерд Алегав╕ч дзесьц╕ адкапа╝ дз╕восныя факты.
Лесап╕льня была прадметам гонару пана Славам╕ра. Ён збудава╝ яе паводле нейк╕х е╝рапейск╕м стандарта╝ ╕ ╝сталява╝ на ёй магутны паравы рухав╕к, як╕ вып╕са╝ ажно з Англ╕╕. Для нашай тагачаснай глухмен╕ гэта было сур'ёзным дасягненнем прагрэсу.
Дз╕╝ным было тое, што амаль н╕хто з тутэйшых на той леап╕льн╕ не працава╝. Пан Славам╕р панайма╝ нейк╕х 'басурмана╝' -- ц╕ то цыгано╝, ц╕ то мурына╝, як╕я жыл╕ ╝ шатрах у парку ля панскай сядз╕бы, ╕ н╕ ╝ Овельск, н╕ ╝ навакольныя вёск╕ н╕кол╕ не заходз╕л╕. Местачко╝цы ж у большасц╕ сваёй л╕чыл╕, што насамрэч н╕як╕я гэта не цыганы, а самыя сапра╝дныя чэрц╕ з пекла, ╕ на лесап╕льн╕ сваёй пан Славам╕р займаецца зус╕м не лесанарыхто╝кам╕, а чорнай маг╕яй. А вядзьмарству ён н╕быта навучы╝ся па нейкай 'ксёнжцы'*, якую ён куп╕╝ у вандро╝нага гандляра кн╕гам╕ па прозв╕шчы ц╕ то Н╕чыпарэнка, ц╕ то Н╕чыпарэ╝ск╕, як╕, меркавана, бы╝ сам╕м Д'яблам у чалавечым абл╕ччы.
Адз╕ным тутэйшым, як╕ працава╝ на п╕льн╕ пана Славам╕ра, бы╝ Яромка Ляпец. Асобай ён бы╝ давол╕ каламутнай. Бацька ягоны, беззямельны селян╕н Пархом Ляпец, падчас па╝стання Кал╕но╝скага ╝значальва╝ адз╕н з каравульных атрада╝, як╕я вял╕ барацьбу з па╝станцам╕. Пасля задушэння па╝стання Пархом атрыма╝ ад генерал-губернатара вял╕зны надзел зямл╕ (адцяпаны, м╕ж ╕ншым, у шляхц╕ча╝ Крушнявецк╕х, як╕х саслал╕ ╝ С╕б╕р), ╝ адно ╕мгненне ператвары╝шыся з халопа-галадранца ╝ заможнага чалавека.
Сын ягоны, Яромка, кар'еру зраб╕╝ не менш яскравую. На бацькавы грошы ён атрыма╝ прыстойную на той час адукацыю, вывучы╝шыся грамаце ╝ Пецярбурзе, ╕ ╝ладкава╝ся на лесап╕льню пана Славам╕ра, дзе заня╝ пасаду загадчыка.
Рэпутацыя ╝ Яромк╕ была няважная. Местачко╝цы таксама л╕чыл╕ яго ведзьмаком, тольк╕ рангам н╕жэй, як╕ н╕быта дапамага╝ пану Славам╕ру ╝ ягоных акультных экзерс╕сах. Апроч таго, Яромка бы╝ вядомы як невыправ╕мы распусн╕к ╕ прапойца, ╕ хаця ён ме╝ законную жонку ╕ трох дзяцей, гэта не зам╕нала яму гуляць па дзе╝ках ╕ п'янстваваць у кабаках. Гэтыя сх╕льнасц╕ яго ╕ загуб╕л╕. Аднойчы позняй восенню, на самыя заз╕мк╕, Яромка ╝чын╕╝ п'яны дэбош у местачковай карчомцы, а ран╕цой яго знайшл╕ на беразе Овельк╕ з праламанай галавой. У сам╕м факце Яромкавай смерц╕ не было н╕чога звышнатуральнага, ул╕чваючы ягоны лад жыцця. Насцярожвала ╕ншае. Заг╕ну╝ ён не╝забаве пасля зн╕кнення пан╕ Ядв╕с╕ -- а паводле аф╕цыйнай верс╕╕ яна менав╕та зн╕кла, бо н╕хто так ╕ не бачы╝ яе мёртвай. А потым ╕ пан Славам╕р уцёк у Францыю, дзе пражы╝ да самай смерц╕, ╕ на родную Овельшчыну ён больш не вярта╝ся...
'Здаецца мне, што за ╝с╕м гэтым хаваецца сапра╝дная дэтэкты╝ная г╕сторыя, вартая пяра Конан Дойля ╕ Караткев╕ча, -- сказа╝ Альгерд Алегав╕ч, расказа╝шы нам гэту г╕сторыю, -- Наш стары Овельск мае шмат таямн╕ц, як╕я яшчэ трэба разгадаць!'.
Шчыра кажучы, чхаць я хацела ╕ на пано╝ Кунцэв╕ча╝, ╕ на п'ян╕цу Яромку, аднак пра чорную маг╕ю мне спадабалася. Пасля ╝рока я нават падышла да Альгерда Алегав╕ча ╕ спытала, ц╕ ёсць у яго яшчэ як╕я-небудзь звестк╕ пра вядзмарства на Овельшчыне, а таксама пра знос╕ны тутэйшых з Д'яблам?
Альгерд Алегав╕ч страшна ╝зрадава╝ся.
-- Уцешна, што вы прая╝ляеце ц╕кавасць да нашай м╕ну╝шчыны, Та╕са! -- сказа╝ ён. Да ╝с╕х вучня╝, нават да першаклашак, г╕сторык звярта╝ся выключна на 'вы'. - Што ж, з задавальненнем паспрыяю гэтым вашым пачынанням.
╤ ён упёр мне цэлы стос раздруковак сва╕х уласных артыкула╝, а таксама сп╕с л╕таратуры, якую варта прачытаць, ╕ да╝ некальк╕ адрасо╝ г╕старычных ╕нтэрнэт-сайта╝, дада╝шы, што чакае ад мяне рэферат паводле любой з прапанаваных крын╕ц, на мой выбар. Я была ╝жо не радая, што спытала -- корпацца ╝ паперах мне зус╕м не карцела. Аднак рэферат я нап╕сала. Атрыма╝ся каротк╕ нарыс пра Чорта╝ Мост, як╕ заканчва╝ся словам╕: "╤ нават цяпер, ╝ эпоху дабрабыту ╕ стаб╕льнасц╕, мост не-не дый пакажа свой д'ябальск╕ нора╝". Альгерд Алегав╕ч сказа╝, што гэта не рэферат, а эсэ, але ╝сё ро╝на пастав╕╝ мне "выдатна". ╤ нават больш. Ён дасла╝ маё сачыненне ╝ рэдакцыю 'Овельскай пра╝ды'. Г╕сторык, пра╝да, не гарантава╝, што яго надрукуюць, але ж спроба не хвароба. Яго надрукавал╕.
