Калі Радзім зайшоў, яна не пачула і не ўбачыла — глядзела ў другі бок і нешта шаптала сама сабе. Хлопец прыслухаўся.

— Запалю я свечку, — разабраў ён, у начной цемры, пакланюся ёй тройчы аддана і скажу словы замоўныя: «Ой вы, духі замоўныя, вялікія, светлыя, злыбяду ад кахання адводзячыя, вы пачуеце мяне, вас упрошваючую, не тушыце свечку, мной запаленую, я паліла яе з чыстай душою: не чужога мужа прыманьвала, не чужога жаніха прыхаджвала. Запаліла дзеля каханага, мне самім лёсам суджанага. І малю я вас, духі светлыя, надзяліце агонь вашай сілаю, сілай добраю, усепранікальнаю, ад пагібелі кахання абараняючай. Запаліце агонь у сэрцы любага, асвятліце ў ім усе злучыны, пасвяціце да самага донейка — чую, там ляжыць ільдзіна стылая — рэўнасць лютая злой разлучніцы. Растапіце тую льдзінку калючую, ёй слязой вярніце гаручаю».

Скончыўшы замову, брытагаловая заўважыла Радзіма, сумелася, падхапілася з канапы і, спяшаючыся, накіравалася да яго — худая, невысокая, з голаю галавою.

Брытагаловая падышла бліжэй, узяла яго за рукі.

— Дзень добры, Радзім, — сказала яна, і толькі тады хлопец пазнаў яе — гэта была Оя.

Дзяўчына радавалася сустрэчы, а ён яшчэ пакуль што не разабраўся ў пачуццях — нязвычна было бачыць яе без валасоў.

Оя, не выпускаючы ягоныя рукі са сваіх, павяла Радзіма да канапы, села сама і пасадзіла яго побач з сабою. Радзім маўчаў — нешта зламалася ў ім, і ён ужо не мог размаўляць з Ояй так нязмушана і шчыра, як раней.

Хлопец моўчкі абвёў пакой вачыма. Яна перахапіла гэты позірк, сказала:

— Я тут жыву.

Радзім угледзеўся на адзінокую жоўтую ружу, што стаяла ў вазе на століку пры канапцы.

— А што гэта тут столькі мужчын ходзіць? З банцікамі?..

— То ж мой гарэм.

— Гарэм? Твой? — зніякавеў Радзім.

— Разумееш, — апусціўшы вочы тлумачыла Оя. — Тут так прынята. Па-іншаму нельга. І чым больш мужчын у тваім гарэме, тым большая да цябе ўвага, тым больш цябе паважаюць. Я была паспрабавала адмовіцца, але ўбачыла, калі зраблю гэта, мяне пасадзяць у турму. Ці самае лепшае — пашлюць да вас, прачак.

Радзім усё яшчэ глядзеў на ружу.

— То і прыходзь, — не зводзячы вачэй з пялёсткаў, сказаў ён.

— Радзімачка, ты многае не разумееш. Я ж і цябе хачу забраць з пральні.

— У свой гарэм?

— Ага. Я ўпрасіла валадарку, і яна дазволіла. Так што ты можаш аставацца тут. Гэта будзе твой пакой.

— Мой пакой у тваім гарэме?

— Не злуйся і не задзірайся. Я не карыстаюся ніякімі паслугамі мужчын. Яны існуюць самі па сабе, і ніводзін з іх нават не заходзіў у маю спальню.

— І мяне ты далучыш да таго статка, што з банцікамі і касічкамі?

— Не, ты будзеш жыць, як сам захочаш. Разумееш, я проста хачу вызваліць цябе ад цяжкой працы.

— А калі я сам не хачу вызваляцца?

— Гэта твая справа. Але ж у цябе іншага выйсця няма. Што, ты ўсё жыццё будзеш стаяць над пральнаю дошкаю? У пральні? Мыць жаночыя панчохі?

— Дзіўна, ты стала такою… практычнаю, — хацеў сказаць «цынічнаю», але пабаяўся абразіць дзяўчыну.

Яна ж зразумела ўсё так, як ён і думаў.

— Не, не цынічнай. Проста, я прымаю жыццё такім, якое яно і ёсць. А ты што, хочаш перарабіць яго?

— Паспрабую.

— Нічога ў цябе не атрымаецца.

— А ў цябе?

— У мяне ўсё атрымліваецца. Мяне заўтра выбіраюць у Савет Брытагаловых. І Валадарка робіць сваёй намесніцай…

— І ты радуешся? А чаму? Памятаеш, як дурбуд на поўным сур'ёзе сцвярджаў, што Другое Паўшар'е — гэта другая палавінка седаўкі. І ты рада, што будзеш амаль валадаркаю седаўкі? Ты ж бачыш, што тут яшчэ большы дурбуд, чым у самой Дурбудзіі. Раздойваць мужчын, фарбаваць ім вусны, плоіць валасы і чапляць на іх розныя банцікі, каснічкі? Няўжо ты не разумееш, якое гэта глупства?! А жанчыны? Прызнаваць жанчынаю толькі тады, калі яна страціць усё жаночае? І караць, садзіць у турму толькі за тое, што мужчына хоча застацца мужчынам, а жанчына — жанчынаю? То ж абсурд, святатацтва! Няўжо ты гэтага не разумееш? Дарэчы, а дзеці? Дзе дзеці Другога Паўшар'я?

— Не бачыла. Валадарка кажа, што сям'я, дзеці — гэта ўсё лішняе. Чалавек сам сабою павінен жыць і радавацца на зямлі. А дзеці перашкаджаюць гэтаму.

— Наадварот, у нас спрадвеку ведалі, што якраз дзеці памагаюць і жыць, і радавацца. Толькі з дзецьмі прыгажэе чалавек — і мужчына, і асабліва жанчына. Як ты гэтага не разумееш?

— Разумею. Ты хочаш, каб у нас было дзіця? І я таксама хачу…

Яна нахілілася да яго, абняла за плечы — ласкава-ласкава. Правяла пальчыкамі па ягоных вуснах. Прыціснулася яшчэ бліжэй. Прашаптала:

— Родны мой, я хачу нашае дзіця. — Оя дрыжала ўся — нібыта ёй адразу зрабілася вельмі холадна. — Я хачу дзіця, — прасіла яна.

Яму здалося, што ён зноў убачыў знаёмае воблачка. Яно стаяла на фоне акна і нікуды не рухалася. Трошкі пагойдвалася — як усё роўна ківала, нібы і ў ранейшыя з'яўленні, галавою.

Ён асцярожна зняў Оіны рукі са сваіх плячэй, адхінуўся і парывіста ўстаў. Хацеў падысці да акна, але воблачка ўжо знікла: колькі ні ўглядаўся, нідзе яго не было відаць.

Оя сядзела на канапе, унураная і зацятая.

— Ты з ёю ніколі не сустрэнешся, — ускінуўшы на яго вочы, сказала зэмка, і ён адчуў у яе голасе злосць і раздражненне.

Радзім вытрымаў яе погляд, яе словы.

— А ты памажы нам сустрэцца, — ціха папрасіў ён. Яна задумалася. Доўга сядзела, як каменная, і маўчала. Затым рашуча згадзілася:

— Добра, няхай будзе па-твойму — памагу.

Але тут жа ўпала на канапу, закрыла твар рукамі і расплакалася.

Ён увогуле не выносіў жаночага плачу — заўсёды было шкода кабет, — а гэтыя ж слёзы ліліся нібыта па яго віне. Падсеў да Оі, пачаў ласкава гладзіць па мокрым твары — супакойваў дзяўчыну. Тая і праўда неўзабаве перастала хліпаць, уздрыгваць, сцішылася, супакоілася — як усё роўна заснула.

— Зразумей, Оя, я павінен знайсці Юлю. Мы з ёю трапілі ў такую бяду. А я быццам ужо і не шукаю яе, быццам змірыўся са стратаю…

Зэмка маўчала. Але Радзім адчуваў — яна не спіць і ўважліва слухае тое, што ён гаворыць.

— Разумееш, нашы бацькі верылі, не сумняваліся, што мы з Юляй пажэнімся. І мы, здаецца, таксама. А ты мяне клічаш у свой гарэм…

Оя маўчала — ні пярэчыла яму, ні згаджалася з ім.

— Дзіўна, але ты так лёгка прыняла ўвесь гэты абсурд і не супраціўляешся яму. Не змагаешся з ім, — удакладніў ён. — «Валадарка сказала», «Валадарка паабяцала»…

— Радзім, перастань, — нарэшце не вытрымала дзяўчына. — А жаданне нарадзіць ад цябе сына — хіба гэта не пратэст? Ты ж ведаеш, што нарадзіць тут дзіця — гэта ўжо злачынства. Тым больш ад каго? Ад прачкі! То ж яшчэ большая віна…

О божа мой! Седаўка, сапраўдная седаўка! Хіба ж можна яшчэ дзе-небудзь дадумацца да такога: нарадзіць дзіця — гэта злачынства?!

І ўвогуле яму здавалася дзіўным усё, што робіцца ў мясцінах, дзе ён пабываў. Асабліва ў Дурбудзіі і вось тут, на Другім Паўшар'і. Часам нават думалася, што хтосьці хітры і каварны, схаваўшыся ад разумнага вока невядома дзе, робіць усё, каб ішлі на звод людзі і на загубу зямля.

Сляпыя яны ўсе, ці што? Закопваць хлеб і тут жа жабракаваць? Стаяць у вечнай чарзе і думаць, што ты працуеш? Садзіцца ў аўтобус без колаў і быць перакананым, што едзеш? А дзеці? Што значыць не раджаць дзяцей? Няма дзяцей — няма будучыні. Ёсць сёння, але няма заўтра. А для таго, каб нарадзіць, патрэбна толькі жанчына. Мужчына, колькі ты яго ні раздойвай, колькі ні завівай яму валасы і не фарбуй вусны, дзіця не народзіць. Карміць можа, а нарадзіць — не! Няўжо яны гэтага не разумеюць? Радзім падняўся з канапы. Оя ўсё ячшэ сядзела.

— Можа, застанешся? — няўпэўнена спыталася яна. — Калі ты не хочаш дзіця, жыві проста так. Як мы і жылі з табою і ў нас, у Зэміі, і ў Талямаліі…

Ён быў рашучы:

— Не, я пайду.

— Куды? У пральню?

— Ага.

— Але ж калі ты не застанешся ў маім гарэме, з цябе пачнуць рабіць жанчыну. Ты будзеш упарціцца. Ведаеш, тады…

— Ведаю, тады мяне пасадзяць. Дарэчы, у турме ўжо, мне сказалі, сядзіць адзін такі, як я. Вось мы і выйдзем разам з ім з турмы.