Каля ямы ўжо стаялі дурбуды — яны паспелі вярнуцца сюды з новымі скрынкамі хлеба.

— Пакладзі на месца, — тонам, які не дазваляе пярэчанняў, загадалі яму далакопы, вачыма паказваючы на каравай.

— Куды — на месца? — разгублена спытаўся Радзім.

— У яму!

— Дык гэта ж хлеб! Месца яго не там, а на стале.

— У яму! — яшчэ больш настойліва загадалі дурбуды. Ён пакруціў у руках каравай, хацеў адкусіць, але перадумаў, не стаў болей спрачацца з дурнямі — што ты ім дакажаш, усё роўна спіхнуць у яму разам з хлебам, — кінуў хлеб туды, куды загадалі. І толькі калі пачуў, як глуха, нібы аб вечка труны, грукнуўся бохан аб цвёрдую зямлю, яшчэ больш яскрава зразумеў, якое кашчунства робіцца.

— Ідыёты! — у злосці крыкнуў ён. — Вялікія ідыёты! І здзівіўся, што дурбуды, замест таго каб пакрыўдзіцца за абразу, наадварот вельмі ўзрадаваліся — калі ён, узяўшы за руку Ою, уходзіў адсюль, яны праводзілі яго ласкавымі позіркамі: былі шчаслівыя, што незнаёмы назваў іх ідыётамі.

— Ты хоць што-небудзь разумееш у гэтай Дурбудзіі? — спыталася Оя і чамусьці вызваліла сваю руку з ягонай.

— Пакуль не, — шчыра прызнаўся Радзім.

— І я таксама, — задумалася дзяўчына. — Мне падалося, што яны самі сабе страшныя ворагі, самі сябе ненавідзяць.

Яму ж здавалася, што нехта, злы і каварны, запраграмаваў іх, закадзіраваў, і яны цяпер насуперак сабе робяць бог ведае што — знішчаюць самі сябе.

Голад ужо даймаў яго.

— Оя, а ты есці не хочаш?

— Неа, — ягоным словам адказала яна.

— А я хачу. Разумееш, як пачуў пах хлеба, так і захацеў есці.

— Дык з'еш што-небудзь.

— Што і дзе?

— Не ведаю. А, зірні, во чарга нейкая. Можа, у сталоўку? У вас жа на зямлі ўсюды такія чэргі. Давай пастаім.

— Давай, — згадзіўся ён: калі і не паесць, то хоць даведаецца, па што ў Дурбудзіі бываюць чэргі.

Яны сталі ў самы канец чаргі: Оя наперадзе, ён за ёю. Чарга рухалася вельмі марудна, людзі стаялі моўчкі, засяроджана дыхалі адно аднаму ў патыліцу — і праўда як і ў нас на зямлі.

Дурбуды, мусіць, думалі кожны пра сваё, марудна, абыякава перастаўлялі ногі, поўнасцю аддаўшыся гэтаму бяздумнаму руху — здаецца, апрача яго, нічога на свеце для іх не існавала.

— Па што стаім? — спытаўся Радзім у чалавека, які сапеў перад Ояй, але той не толькі не адказаў яму нічога, а нават і не павярнуўся на яго голас.

Радзім хацеў быў прапанаваць Оі выйсці з чаргі, але цікаўнасць брала сваё: а што ж хочуць атрымаць гэтыя людзі, якія цярпліва стаяць у такой чарзе?

І потым пашкадаваў, што не зрабіў так, як думаў.

Хоць і марудна, але ўсё ж чарга рухалася. Неўпрыкмет яны разам з ёю мінулі вуліцу і ўзышлі на нейкі невысокі ганак пад стрэшкаю, затым уцягнуліся ў дзверы, прасунуліся, як і ўсе, па цёмным, зусім неасветленым калідоры, выйшлі ў нейкую вельмі асветленую залу, якая ўся была завешана пурпурнымі шаўкамі, прайшлі па ёй, увапхнуліся ў новыя, ужо бакавыя, дзверы, дзе было яшчэ больш цёмна, чым у папярэднім калідоры, — ці то так здавалася таму, што вочы ўжо звыкліся са святлом, ці то тут і напраўду не хапала асвятлення.

Гэты калідор быў яшчэ даўжэйшы за першы, і Радзім, трымаючы ў цемры Ою за талію, нібы баючыся, каб яе ніхто не схапіў, думаў, што не трэба было ім сюды, у чаргу, станавіцца, бо зараз ужо, як яму здавалася, выйсці адсюль немагчыма — адчуваў, што за імі таксама моўчкі і таксама задумліва тупае шмат людзей.

Калі ўбачыў, як далёка наперадзе замігцела святло, узрадаваўся, што, нарэшце, скончыцца гэтая ідыёцкая чарга, але дайшоўшы да віднаты, да дзвярэй, якія адчыняліся і зачыняліся за кожным чалавекам, выйшаўшы з іх, убачыў новую чаргу, у якую трэба было адразу ж станавіцца ад самага парога, бо выйсці адсюль можна толькі з чаргою.

Зноў усе стаялі ў патыліцу адно аднаму, зноў саплі, натужна дыхалі тыя, што тупалі за ім.

Праход зрабіўся яшчэ вузейшы: з двух бакоў ён быў абгароджаны цаглянаю сцяною, абвітаю хмелем, і цяпер, каб ужо і моцна захацеў, ніхто б не змог пакінуць гэтую ўтомную чаргу маўклівых людзей.

Неўзабаве праход яшчэ пацяснеў. Чарга ўцягнулася ў вузкую і нізкую, як нара, шчыліну, ісці па якой было дужа нязручна — рукі і плечы чапляліся за кепска, наспех абчасаныя каменныя сцены, а зверху навісалі над самаю галавою — часам даводзілася нагінацца — бясформенныя глыбы.

У тунелі зрабілася зусім цёмна. Толькі чуваць было, як шаркаюць па камяністай сцежцы ногі і зацята дыхаюць людзі — тыя, што ідуць за імі, і тыя, што ідуць паперадзе іх. Скляпенне рэзаніравала гукі, і таму здавалася, што ідзе людзей яшчэ болей, чым было іх на самой справе.

Хоць з бакоў нізка, каля самых ног, цьмяна люстранілі запыленыя светачы, ледзь пазначаючы сцежку, святлей ад гэтага ў шчыліне не рабілася — густы змрок, цесната і пыл, узняты столькімі нагамі, перахоплівалі дыханне, і ён ужо адчуваў, што трэба прыкладаць намаганне, каб проста і нязмушана дыхаць.

У тунелі раптам зрабілася зусім цёмна: ці то лямпачкі наўзбоч сцежкі перагарэлі, ці то іх тут па задуме і не павінна было быць.

Чарга ішла зараз ужо зусім павольна, бо людзі, каб не спатыкнуцца, уважліва абмацвалі нагамі зямлю.

— Ой, не магу! — нібы не сваім голасам закрычала раптам Оя, і ён адчуў, як закалацілася, задрыжэла пад ягонымі далонямі яе худзенькае, напятае цельца. — Не магу-у-у! — роспачна рыдала дзяўчына, і гэты яе крык запаўняў нару і, адбіўшыся ад сцен і ад столі, вяртаўся да іх яшчэ памацнелым.

Радзім абняў яе крапчэй і з усяе сілы прыгарнуў да сябе.

— Оя, табе страшна? Не бойся…

— Мне не страшна, — усхліпвала яна. — Я не магу выносіць гэтую пачвару…

— Якую пачвару?

— Чаргу-у-у! — завыла яна.

Чарга ж, як і да гэтага, засяроджана абмацвала нагамі выбоістую сцежку і паволі рухалася наперад. Ніхто не звярнуў увагі на гэты крык адчаю — быццам людзі ўвогуле не пачулі яго, хоць не пачуць рыданні Оі было немагчыма.

Ён ласкава гладзіў яе рукамі і адчуваў, як пад яго далонямі дзяўчына пакрысе супакойваецца, перастае плакаць і ўсхліпвае толькі па інерцыі.

— Не магу, — ужо спакайней паўтарыла яна, а потым неяк зусім нечакана, рэзка павярнулася да Радзіма тварам, абняла яго, і, мусіць, падняўшыся на пальчыкі, пацалавала хлопца ў самыя вусны.

Затым яшчэ мацней прыгарнулася да Радзіма, паклала яму галаву на грудзі, і хлопец адчуў, як паволі намакае сарочка: Оя ўсё яшчэ плакала.

І вось тут яму здалося, што нехта з'явіўся між імі, што хтосьці распіхвае іх убакі, не даючы дакранацца адно да аднаго. Ён здагадваўся, хто гэта можа быць, але неяк не верылася, што ў такую нару, пад такія скляпенні можна так лёгка трапіць. І ўсё ж яму здавалася, што і ў цемры ён бачыць перад сабою белае воблака…

Але гэта было не воблака. Гэта было святло. І ён, шчыра ўзрадаваўшыся, што ёсць моцы закрычаў:

— Нара канчаецца! Там — святло!

Дзяўчына хуценька павярнулася — дасюль яна ішла пяткамі наперад, — і яны паспрабавалі абагнаць тых, хто ішоў перад імі. Але абагнаць чаргу было немагчыма. Пярэднія ішлі, як і да гэтага, спакойна і павольна, а праціснуцца, пратачыцца паміж імі і сценкамі тунеля не ўдавалася з-за цеснаты: ён быў разлічаны толькі на аднаго чалавека.

Прыйшлося змірыцца з чаргою, з яе рухам і рытмам — людзі, не зважаючы на тое, што наперадзе з'явілася святло, ішлі да яго звычайнаю і абыякаваю хадою. І толькі ўжо зусім перад выхадам Радзім і Оя не вытрымалі і пачалі падпіхваць пярэдніх у спіны, змушаючы іх хутчэй ступаць, натыкацца на тых, хто быў перад імі. Яны, унёсшы сумбур у чаргу, усё ж выбеглі нарэшце з тунеля і аж зажмурыліся ад светлаты. Калі вочы прывыклі да святла, убачылі, што стаяць на нейкім шырокім пляцы, па якім паўзе чарга, а вакол пляца расце, цвіце, буяе столькі кветак, і ўсе яны такія прыгожыя і незямныя, што вочы аж разбягаюцца ад гэтай казкі. Радзіму нават здалося, што яны напраўду трапілі ў рай. Праўда, кветкі з усіх бакоў і нават зверху былі абгароджаны частаю сеткаю — як птушкі ці жывёлы ў вальерах — і гэта крыху псавала настрой і радасць ад такой неспадзяванкі: навошта турмаваць краскі — яны ж не вылецяць адсюль і без сеткі…